کارنگ رسانه اقتصاد نوآوری است. رسانهای که نسخه چاپی آن هر هفته شنبهها منتشر میشود و وبسایت و شبکههای اجتماعیاش هر ساعت، اخبار و تحولات این بخش از اقتصاد را پوشش میدهند. در کارنگ ما تلاش داریم کسبوکارهای نوآور ایرانی، استارتاپها، شرکتهای دانشبنیان و دیگر کسبوکارها کوچک و بزرگی که در بخشهای مختلف اقتصاد نوآوری در حال ارائه محصول و خدمت هستند را مورد بررسی قرار دهیم و از آینده صنعت، تولید، خدمات و دیگر بخشهای اقتصاد بگوییم. کارنگ رسانهای متعلق به بخش خصوصی ایران است.
حتی قبل از همهگیری ویروس کرونا و تشویق به تغییر عادات مصرفی مردم نیز اوضاع و احوال کسبوکارهای خرد چندان مساعد نبود. زنگ خطر نابودی کسبوکارهای خردی که با سرمایههای اندک و شیوههای سنتی به کار خود ادامه میدهند، مدتهاست به گوش میرسد.
این روند با گسترش ویروس كرونا شتابی باورنكردنی و البته مشروع پیدا کرد. روزهایی که قرنطینه جدیتر از این روزها بود و میبایست در خانه میماندیم و چه بهتر كه حتی برای خرید مایحتاج روزانه هم آن را ترك نمیکردیم. چنین فضایی به رونق چشمگیر كسبوكارها و فروشگاههای اینترنتی منجر شد و البته عرصه را بر خردهفروشان سنتی تنگتر از همیشه كرد.
میان رقابت با مالها و پلتفرمها
پاییز سال گذشته، مدیر پروژه پایش تجارت الکترونیک ایران، اعلام کرده بود که تعداد خریدهای اینترنتی در ایران 52 درصد افزایش داشته است. در همان زمان و در گزارش دیگری دبیر انجمن صنفی کسبوکارهای اینترنتی در ایران اظهار امیدواری کرده بود که سهم خرید و فروش اینترنتی در کشور از 5/1 درصد معاملات کل بازار به 5/4 درصد برسد.
شاید در نگاه اول این میزان سهم از کل بازار چندان زیاد به نظر نرسد، مخصوصا اگر آن را با آمارهای 30 درصدی کشورهایی نظیر چین مقایسه کنیم. اما واقعیت این است که اگر پای صحبت کسبه قدیمی محلات بنشینیم، چندان راضی و امیدوار به نظر نمیرسند. بسیاری از آنها یک بار در رقابت با مالها و فروشگاههای بزرگ بسیاری از مشتریان خود را از دست دادهاند. برای نمونه تا پیش از دهه 1390 شمسی مجتمعهای تجاریِ بزرگ در تهران تنها حدود 904 هزار متر مربع از زمینهای شهر را به خود اختصاص داده بودند.
از آغاز این دهه حداقل روی دو میلیون و 250 هزار متر مربع از زمینهای پایتخت چنین مجتمعهایی ساخته شده یا در حال ساخت است. اکنون اما به نظر میرسد خود این فروشگاههای بزرگ تجاری نیز رقیبی بسیار قدرتمندتر پیدا کردهاند که سرنوشت و آینده آنها را در بسیاری از کشورهای جهان در هالهای از ابهام قرار داده است.
خطر حذف کارگران نیمهماهر
غلبه شرکتهایی مانند آمازون بر فضای خرید و فروش همانقدر طرفدار دارد که مخالف. برای نمونه بریتانیاییها اعلام کردهاند که با ورود و سیطره آمازون به این کشور، حدود 900 هزار خردهفروش کار خود را از دست خواهند داد. این رقم معادل دوسوم کل خردهفروشانِ بریتانیایی است. آمازون همچنین قرار است مغازههای هوشمندی تأسیس کند که در آنها نیازی به هیچ نوع نیروی انسانی نخواهد بود و حتی در این فکر است که برای سرعت بخشیدن به فرایند ارسال محمولههای پستی از پهپاد بهره بگیرد.
البته چنین تغییراتی در تاریخ سرمایهداری بیسابقه نیستند. در سرتاسر تاریخ سرمایهداری گرایشی به سمت کاهش عمومی موانع فضایی و سرعت دادن به جابهجایی وجود داشته است. اشکال زمانی و فضایی زندگی اجتماعی پیوسته دستخوش تحولات اساسی میشوند. جابهجایی هر روز سریعتر و مناسبات در بعد مکانی، هر روز نزدیکتر از پیش میشوند. اما این گرایش نه آرام و بدون مشکل است و نه غیرقابل برگشت.
علاوه بر این، تحولات اساسی در مناسبات فضایی و زمانی سبب ایجاد تنش و بحران است. شاهد این گفتار، شهرهای بسیاری هستند که با مشکلات فراوان مجبور به سازگار کردن خود با شرایط جدید شدند. برای نمونه اتحادیهها در بریتانیا اعلام کردهاند که ورود آمازون به فضای خرید و فروش به ضرر کارگران نیمهماهر و غیرماهر زن تمام میشود و آنها از بازار کار حذف خواهند شد.
همه بهروز نمیشوند
این تغییرات چه خوب باشند و چه بد، با سرعت بسیاری در حال وقوع هستند و به نظر میرسد تنها کسبوکارهایی میتوانند خود را نجات دهند که با شرایط جدید وفق پیدا کنند. مثلا در آمریکا تعداد خردهفروشانی که به فروش آنلاین روی آورده یا زیرمجموعه شرکت آمازون قرار گرفتهاند، در حال افزایش است. یقینا اما تمامی کسبوکارهای خرد توانایی مالی و سواد تکنولوژیکِ لازم برای بهروزرسانی خود را ندارند و همین امر باعث شده که در خطر نابودی قرار بگیرند.
پینوشت: برای نگارش این مطلب از آمارهای روزنامه گاردین، مجله فوربس و سایت ایلنا استفاده شده است.