کارنگ رسانه اقتصاد نوآوری است. رسانه‌ای که نسخه چاپی آن هر هفته شنبه‌ها منتشر می‌شود و وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی‌اش هر ساعت، اخبار و تحولات این بخش از اقتصاد را پوشش می‌دهند. در کارنگ ما تلاش داریم کسب‌وکارهای نوآور ایرانی، استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و دیگر کسب‌وکارها کوچک و بزرگی که در بخش‌های مختلف اقتصاد نوآوری در حال ارائه محصول و خدمت هستند را مورد بررسی قرار دهیم و از آینده صنعت، تولید، خدمات و دیگر بخش‌های اقتصاد بگوییم. کارنگ رسانه‌ای متعلق به بخش خصوصی ایران است.
دارایی‌های معنوی که گاه در افواه عمومی به آنها اموال معنوی نیز گفته می‌شود، تحت حفاظت و حمایت حقوق مالکیت معنوی هستند. حقوق مالکیت معنوی به زبان ساده مجموعه قوانین و مقرراتی است که با هدف حمایت از آفرینش‌های معنوی، ابداعات، دستاوردهای ذهنی مانند اختراعات، آثار ادبی، علائم تجاری و طرح‌های صنعتی تدوین و تصویب شده است.
در یک تقسیم‌بندی کلی، حقوق مالکیت معنوی شامل مالکیت‌های صنعتی (مانند اختراعات، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی و نشان‌های جغرافیایی) و کپی‌رایت (مانند آثار ادبی، موسیقایی و هنری) می‌شود. پیشرفت فناوری و گسترش استفاده از بلاکچین در حوزه‌های مختلف کسب‌وکار و صنایع متعدد سبب شده کارکردهای این فناوری در حفاظت و حمایت از دارایی‌های معنوی نیز مورد توجه قرار گیرد.
در کنار آن حقوق مالکیت معنوی نیز می‌تواند تحت شرایطی از محصولات مبتنی بر بلاکچین، حفاظت و حمایت کند.
بلاکچین، فناوری‌ای است که می‌تواند به بهبود وضعیت حمایت و حفاظت از دارایی‌های معنوی و پدیدآورنده آنها کمک کند. به‌کارگیری فناوری دفترکل توزیع‌شده، درهم‌سازی اطلاعات، رمزنگاری و دیگر ویژگی‌های شناخته‌شده این فناوری، زمینه‌های خوبی برای حمایت از دارایی‌های معنوی فراهم می‌آورد که می‌توان آنها را در دو کارکرد کلی زیر برشمرد.
امنیت مالکیت در فرایند تجاری‌سازی دارایی معنوی
بلاکچین این امکان را برای مخترعان فراهم می‌آورد تا با خاطری آسوده‌تر اختراع خود را جهت جذب سرمایه یا تجاری‌سازی معرفی و تشریح کنند و همزمان از آن اختراع نیز محافظت کنند. به‌عنوان مثال مخترع می‌تواند دسترسی به اطلاعات دقیق‌تر و جزئی‌تر اختراع خود را منوط به پذیرش و امضای الکترونیک قرارداد هوشمندی کند که شرایط این دسترسی را مشخص کرده و قرارداد هوشمند با سازوکاری که از قبل توسط مخترع تعیین شده، به مدیریت امن دارایی معنوی در فرایند ارائه و تجاری‌سازی کمک می‌کند.
این در حالی است که تعدادی از مخترعان از بیم نقض حقوق مالکیت معنوی خود در فرایند افشای اطلاعات اختراع خود برای اثبات گام ابتکاری و نوآورانه‌بودن اختراع، حتی از ثبت اختراع در نهادهای قانونی کشورشان نیز امتناع می‌کنند.
از این رو، بلاکچین می‌تواند به مدیریت بهتر حقوق دارایی‌های معنوی کمک کند و مالک یک دارایی معنوی مانند دارنده کپی‌رایت یا مخترع، می‌تواند از طریق درهم‌سازی اطلاعات (Hashing)، اثرانگشت خود را روی آن اثر بگذارد و آن را به نام خود ثبت و ذخیره کند و در عین حال از بلاکچین که مشخصه اصلی آن به‌کارگیری فناوری دفترکل توزیع‌شده است، به‌عنوان بازاری (Market Place) برای درآمدزایی از حقوق دارایی‌های معنوی خود بهره ببرد. در عین حال می‌تواند به‌صورت مشخص و ایمن فرایند جذب سرمایه و تجاری‌سازی را نیز طی کند.
فراهم‌آوری بستر امن برای ثبت و ذخیره دارایی معنوی
یکی دیگر از ویژگی‌های بلاکچین، قابلیت ثبت و ذخیره اطلاعات است. همین امر این امکان را به مالکان دارایی‌های معنوی می‌دهد تا با استفاده از سازوکارهای قراردادهای هوشمند، حتی قبل از ثبت اختراع در نهادهای قانونی مربوطه در نظام حقوقی متبوع خود، اختراع‌شان را در این دفترکل توزیع‌شده ثبت کرده و استفاده از امکانات آن را منوط به پرداخت حق‌امتیاز مدنظر مخترع کنند.
بدین ترتیب نوآورانه و ابتکاری‌بودنِ اقدام اولین مخترع نیز همچنان حفظ می‌شود و بلاکچین با خاصیت ثبت و ذخیره اطلاعات، امکان اثبات این ادعا را به اولین مخترع می‌دهد. همچنین فردی که دارای حقوق مالکیت معنوی است، مانند نویسنده‌ای که دارای کپی‌رایت است، می‌تواند با ثبت اثر خود در پلتفرم‌های مبتنی بر بلاکچین، در هر لحظه بداند که چه کسی در حال استفاده از اثر وی است و سازوکار هوش مصنوعی امکان شناسایی آثار کپی‌برداری‌شده را هم برای او فراهم می‌آورد.
چنین ویژگی‌ای به جلوگیری از نقض حقوق مالکیت معنوی کمک می‌کند. حال آیا حقوق مالکیت معنوی از دستاوردهای پلتفرم‌های مبتنی بر بلاکچین یا محصولاتی که از این فناوری استفاده می‌کنند، نیز حفاظت می‌کند؟
طبق ماده 2 قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، در صورت وجود شرایط قانونی، این امکان وجود دارد تا نرم‌افزارها به‌عنوان اختراع شناخته شوند؛ بنابراین در صورتی که پدیدآورندگان پلتفرم‌های بلاکچینی بتوانند اثبات کنند که آنچه به وجود آورده‌اند، شرایط و ویژگی‌های یک اختراع را دارد، می‌توانند از طریق اختراع از آن حفاظت کنند.
به‌عنوان مثال، نوع فرایندهای رمزنگاری یا Cryptography و روش‌های مختلف درهم‌سازی اطلاعات یا Hashing می‌تواند دربردارنده ویژگی‌های یک اختراع باشد و توسعه‌دهنده آن می‌تواند با طی فرایندهای قانونی، شانس خود را برای ثبت این فرایند به‌عنوان یک اختراع امتحان کند.
علاوه بر این حتی پروژه‌های مبتنی بر فناوری بلاکچین که از اساس یک نرم‌افزار متن‌باز هستند نیز می‌توانند از حمایت‌های قانونی برخوردار باشند؛ زیرا متن‌باز بودن به معنای مجوز انجام هرگونه اقدامی درباره بستر نرم‌افزاری که در اختیار کاربر قرار گرفته، نیست؛ بلکه استفاده از این بسترها مستلزم رعایت شرایط مجوزی است که تولیدکننده و مبدع این نرم‌افزار تعیین کرده و کاربر نمی‌تواند خلاف مجوز تعریف‌شده از بستر نرم‌افزاری استفاده کند.
علاوه بر حوزه‌های حقوق مالکیت صنعتی، می‌توان در صورت اقتضای شرایط از حقوق کپی‌رایت نیز برای حمایت از محصولات مبتنی بر بلاکچین استفاده کرد. به‌عنوان نمونه، وایت‌پیپر (White Paper) که برای صدور و انتشار انواع رمزارزها یا توکن به کار می‌رود، می‌تواند از حمایت‌های نظام کپی‌رایت برخوردار شود؛ بنابراین هرچند حوزه بلاکچین، عرصه نوینی است، اما این امر مانع از آن نیست که حقوق مالکیت معنوی از محصولات مبتنی بر آن نیز حمایت و حفاظت کند.
بنابراین حوزه حقوق مالکیت معنوی و بلاکچین یکی از نمونه‌های تعاملات میان‌رشته‌ای حقوق و فناوری است که می‌تواند به بهبود وضعیت سازوکارهای حقوقی موجود کمک کند. هرچند هنوز رویکرد نهادهای قانونی و دولتی موجود مانند مرکز مالکیت معنوی در ایران، درباره به رسمیت شناختن دارایی‌های معنوی ثبت‌شده روی بلاکچین یا به‌کارگیری این فناوری در حفاظت از مالکیت‌های صنعتی و کپی‌رایت مشخص نیست، اما حوزه‌ای است که می‌توان با مطالعه و تحقیق در آن، به توسعه نظام حقوقی و تعامل میان حقوق و فناوری کمک کرد.
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/i7r4
