نگاهی به هستی‌شناسی داده و فناوری اطلاعات

یادداشتی از مهران محرمیان، معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی\ گسترش روزافزون دامنه اثرگذاری فناوری اطلاعات، این حوزه را بیش ‌از پیش به یکی از دغدغه‌های اندیشمندان سایر حوزه‌ها و علوم تبدیل کرده است. زندگی بشر طی چند دهه اخیر به شکل اعجاب‌آوری تحت‌ تأثیر پیشرفت فناوری اطلاعات قرار گرفته و همین دامن‌گستری باعث شده متفلسفان نیز بادقت و وسواس بیشتری به این مقوله نظر کنند. اگرچه بحث از فناوری در آثار فلاسفه و متکلمان قدیم نیز یافت می‌شود، اما این مقوله به‌خودی‌خود تا پیش از دوره معاصر هیچ‌گاه موضوعی فلسفی به‌شمار نرفته بود. شاید نخستین بارقه‌های توجه به فناوری را بتوان در اوایل قرن نوزدهم در آثار و سخنان برخی اندیشمندان سراغ گرفت که بدون شک این توجه نیز پاسخی به اهمیت و دامنه اثرگذاری فناوری در دوره انقلاب صنعتی بود. پس از آن اندیشمندان نحله هستی‌شناسی به فناوری به‌عنوان موضوعی فلسفی نگریستند و نگاهی عمیقاً فیلسوفانه به موضوعی به‌ظاهر غیرفلسفی داشتند تا نسبت میان فناوری و روح حاکم بر آن را در قالب مسئله‌ای وجودی بررسی کنند.

فناوری با پسوند «اطلاعات» نیز طی چند دهه اخیر، چه در حوزه فلسفی و چه در حوزه علم به همان دلایل در کانون توجه اندیشمندان متأخر قرار گرفته است؛ چراکه اکنون هیچ‌یک از شئون زندگی انسان را نمی‌توان نام برد که در آن نشانی از فناوری اطلاعات و اثرات آن به چشم نخورد. بنابراین کاملاً بدیهی است که نگرش فلسفی به مقوله فناوری اطلاعات به یکی از دغدغه‌های اصلی اندیشمندان سایر علوم نیز بدل شده باشد.

در چنین شرایطی تعمق در اجزا، مقدمات، پیامدها و فرایندهایی که فناوری اطلاعات بر اساس آنها از چنین قدرت اثرگذاری و گسترش دامنه نفوذ در شئون زندگی انسان برخوردار شده، یکی از ضروری‌ترین مسائلی است که پرداخت به آن گریزناپذیر است؛ از جمله این موارد «دیتا» یا همان «داده» است؛ چراکه بیراه نیست اگر داده‌ها را نهاده‌های اولیه و شرط لازم برای تقویت و اثرگذاری فناوری اطلاعات دانست. در هرم دانش، این داده‌ها هستند که به اطلاعات و سپس به دانش تبدیل می‌شوند و هرچه این دانش تخصصی‌تر مورد پردازش قرار گیرد، خردمندی بیشتری به بار خواهد آورد. خردی که گزیده‌تر و تخصصی‌تر باشد، فوق خرد یا بصیرت را به وجود می‌آورد که بر اساس آن می‌توان یک سیستم را راه‌اندازی و مدیریت کرد.

بر همین اساس امروزه راهبری و تصمیم‌گیری بدون داده‌ها، ناممکن است؛ چراکه داده‌محور شدن تصمیم‌سازی‌ و تصمیم‌گیری‌ در لایه‌ها و بخش‌های مختلف، حاکمیت و حتی جامعه مدنی را نیازمند دسترسی به داده‌ها کرده است. بر همین اساس امروزه دیگر فناوری اطلاعات تنها به‌عنوان یک ابزار به‌تنهایی صاحب اهمیت و جایگاه نیست، بلکه این معماری، فرایندها و نحوه استفاده از این ابزار است که جایگاهی ویژه و منحصربه‌فرد یافته است.

البته در دنیایی که فناوری‌هایی در حال تولد است که اساساً مبتنی بر تمرکززدایی است، در کشور- حداقل در مقطع فعلی- برای بسیاری از تصمیمات حیاتی و ضروری در سطوح کلان، نیاز اساسی‌ای به جمع‌آوری متمرکز «دیتا» وجود دارد که در این زمینه باید چالش‌های آن مورد نظر قرار گیرد.

با این نگرش می‌توان و باید دوباره به همان موضوع ابتدای نوشتار حاضر برگردیم؛ پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا فناوری اطلاعات صرفاً یک ابزار است یا ابزاری ذی‌روح است که جنس و ماهیت اثرگذاری آن بر سایر ابزارها و شئون زندگی انسان‌ها، نیازمند توجهی ویژه است؟

در پاسخ به این پرسش کلیدی باید تأکید کرد که فناوری اطلاعات امروزه دیگر از قامت یک ابزار صرف خارج شده و روح تازه‌ای در کالبد آن دمیده شده که این روح متأثر از کاربردها و نتایج بهره‌گیری خردمندانه از داده است. در واقع به تعبیری کاربردی، فناوری اطلاعات امروزه از کاربرد پیشین خود از جایگاه صف در سازمان‌ها فراتر رفته و به‌عنوان «ستاد» در نهادها و سازمان‌ها ایفای نقش می‌کند و اگر با این نگاه و رویکرد به فناوری اطلاعات در سازمان‌ها مواجه نشویم، برای پیشبرد هر پروژه و برنامه‌ای، فاصله و وقفه‌ای طولانی میان بهره‌بردار و مجری جهت ایجاد دانش و شناخت کافی و در نتیجه تحقق نتیجه و عملکرد دقیق حاصل خواهد شد که با توجه ‌به سرعت تغییرات، به هیچ‌عنوان قابل ‌پذیرش نیست.

از این ‌رو همان‌گونه که امروزه به ‌موازات سواد خواندن و نوشتن، برخورداری از دانش حداقلی برای بهره‌گیری از رایانه نیز لازم است، باید گفت حتی بیش و پس از آن، بهره لازم از سواد فناوری اطلاعات نیز برای عموم به یک امر لازم و ضروری تبدیل شده است.

بدیهی است در این میان، نقش متخصصان فناوری اطلاعات و اهمیت حضور آنها در سازمان‌ها صدچندان شده است؛ چراکه بدون این متخصصان و بهره‌گیری از تخصص و دانش آنها، تصمیم‌گیری در سازمان‌ها غیرممکن خواهد بود، بنابراین بی‌شک باید با نگاهی ویژه و به‌طور خاص به این منابع انسانی ارزشمند در هر نهاد و سازمانی نظر داشت و در شرایطی که کشورهای دور و نزدیک و همسایه و بیگانه، با تلاش‌هایی صدچندان در پی جذب این سرمایه‌های ارزشمند انسانی هستند، ضروری است با تدبیری ویژه در نگه‌داشت و ارتقای سطح رضایت‌مندی ایشان، در سطوح مختلف، تلاش و برنامه‌ریزی شود. بی‌تردید حفظ و توسعه سرمایه انسانی در حوزه فناوری اطلاعات به‌عنوان مهم‌ترین دارایی‌ها از ضروری‌ترین اقداماتی است که باید نسبت به آن تمرکز و توجه بیشتری معطوف داریم و با برنامه‌ریزی‌های کلان در سطوح مختلف، این سرمایه‌های ارزشمند را حفظ کنیم.