کارنگ رسانه اقتصاد نوآوری است. رسانهای که نسخه چاپی آن هر هفته شنبهها منتشر میشود و وبسایت و شبکههای اجتماعیاش هر ساعت، اخبار و تحولات این بخش از اقتصاد را پوشش میدهند. در کارنگ ما تلاش داریم کسبوکارهای نوآور ایرانی، استارتاپها، شرکتهای دانشبنیان و دیگر کسبوکارها کوچک و بزرگی که در بخشهای مختلف اقتصاد نوآوری در حال ارائه محصول و خدمت هستند را مورد بررسی قرار دهیم و از آینده صنعت، تولید، خدمات و دیگر بخشهای اقتصاد بگوییم. کارنگ رسانهای متعلق به بخش خصوصی ایران است.
مفهوم «اکوسیستم استارتاپی» از دهه ۹۰ شمسی در ایران شروع به شکلگیری کرد. همزمان با آغاز این مفهوم، استان آذربایجان شرقی و به طور خاص شهر تبریز نیز از اولین مناطقی بودند که اکوسیستم استارتاپی خود را راهاندازی کردند.
شهر تبریز شروع خوبی در راهاندازی اکوسیستم استارتاپی خود داشت. برای مثال نخستین استارتاپویکند را با کیفیت خوبی برگزار کرد، اما آنچه امروز با گذشت حدود یک دهه از تشکیل اکوسیستم استارتاپی تبریز شاهد هستیم به گفته فعالان آن، به قوت سالهای گذشته نیست و روزهای خوبی را سپری نمیکند.
«کارنگ» با افشین مهدیزاده، رئیس هیئتمدیره شرکت ابتکار فناوری نوین؛ عباس باغبان، همبنیانگذار و مدیرعامل شرکت معماران داده؛ سینا نویدی، راهبر آژانس برندینگ راجینا و احسان عبدیپور، از فعالان اکوسیستم استارتاپی تبریز گفتوگو کرده است. با بررسی نظرات این فعالان و کارشناسان اکوسیستم استارتاپی تبریز، میتوان پنج مورد عمده را برای پیشرفت نکردن اکوسیستم استارتاپی این شهر برشمرد:
۱. همراه نبودن دولت برای ایجاد فضاهای نوآوری، یا به دیگر سخن، همراه نبودن استانداری و شهرداری تبریز با فعالان اکوسیستم استارتاپی تبریز ۲. عدم سهولت در همکاری اکوسیستم استارتاپی با دانشگاههای شهر تبریز ۳. نبود سرمایهگذاران خطرپذیر در این شهر ۴. عدم فرهنگسازی مناسب در اکوسیستم استارتاپی ۵. جزیرهای عمل کردن استارتاپها
فعالان این حوزه معتقد هستند که مسائل یاد شده تا حدودی تحت تأثیر فضای اقتصادی تبریز که متکی به صنایع است، به وجود آمدهاند. به گفته آنها توجه سرمایهگذاران این شهر همچنان روی اقتصاد آفلاین متمرکز است و این موضوع باعث بیتوجهی به قابلیتهای اقتصاد دیجیتال شده است.
در نهایت شرایط به وجود آمده منجر به مهاجرت بسیاری از استارتاپها از این شهر شده است. برخی از نیروها و فعالان اکوسیستم تبریز برای ادامه کار به تهران و بسیاری از آنها نیز به کشورهای دیگر از جمله ترکیه مهاجرت میکنند.
بیگانگی با مفهوم سرمایهگذاری خطرپذیر
عباس باغبان، همبنیانگذار و مدیرعامل شرکت معماران داده که در تبریز فعالیت میکند، ابتدا شرایط تبریز را از لحاظ وجود خانههای خلاق و مراکز رشد تشریح کرد: «در تبریز چند مرکز رشد و پارک علم و فناوری بهعلاوه پردیس فناوری دانشگاه تبریز وجود دارد که بیشتر خدماتشان فراهم کردن مکان کار و حمایتهای معنوی است. چند شتابدهنده تخصصی دیگر هم وجود دارد که زیر نظر دانشگاهها فعالیت میکنند، مانند شهرک فناوری خودرو و مراکز رشد زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی.»
او ادامه میدهد: «اما یکی از مهمترین زیرساختهایی که یک اکوسیستم استارتاپی به آن نیاز دارد، سرمایهگذاران خطرپذیر هستند. در شرایط امروز که دچار تورم بسیار بالا هستیم کار مرتبط با نوآوری ریسک بیشتری دارد و افراد دارای سرمایه ترجیح میدهند سرمایه خود را در جنسی که همپای تورم رشد میکند سرمایهگذاری کنند. موضوع اخیر سبب میشود کمتر کسی صبر و حوصله لازم را برای سرمایهگذاری در یک کار نوآورانه داشته باشد و این موضوع شرایط را برای استارتاپها بسیار پیچیده میکند.»
باغبان در توضیحات خود درباره شرایط استارتاپهای تبریز گفت: «استارتاپها معمولاً کار خود را تا قسمتی پیش میبرند و یک محصول اولیه هم ارائه میدهند، اما به دلیل اینکه شرایط لازم برای جذب سرمایه وجود ندارد در زمانی که نیاز به توسعه بازار و محصول دارند دچار مشکل میشوند. برخی افراد هم که برای تأمین سرمایه وام دریافت میکنند دچار تبعات بیشتری هم میشوند.»
او درباره روند کار اکوسیستم استارتاپی تبریز توضیح داد: «تبریز یکی از شهرهای نامآور در اکوسیستم استارتاپی بود. برای مثال یکی از نخستین رویدادهای استارتاپویکند را در سطح کشور در سال ۱۳۹۲ برگزار کرد و اکوسیستم پویایی را شکل داد. یکی از عوامل مهمی که از آن گفته شد و باعث پیشرفت نکردن اکوسیستم تبریز است، نبود سرمایهگذاران خطرپذیر است.»
همبنیانگذار و مدیرعامل شرکت معماران داده درباره سرمایهگذاران تبریز بیان کرد: «البته صندوقهای سرمایهگذاری هستند، اما هنگام انجام کار این قول را از استارتاپ میگیرند که سود حاصل از این همکاری برای آنها بیشتر از سودی باشد که بانک به آنها میدهد و این تفکر فرسنگها با فرهنگ سرمایهگذاری خطرپذیر فاصله دارد.»
مهاجرت افراد مستعد از تبریز
باغبان در بخش دیگری از صحبتهای خود با اشاره به اینکه بازار تبریز با بازار ترکیه و تهران ارتباط بسیار قدرتمندی دارد، گفت: «بنابراین هنگامی که در تبریز زیرساختهای لازم شکل نمیگیرد، بلافاصله افراد مستعد و خلاق جذب اکوسیستم ترکیه یا تهران میشوند یا حتی به کشورهای دیگر مهاجرت میکنند. اما میتوان گفت بیشتر مهاجرتها در بین فعالان استارتاپی به خارج از کشور صورت میگیرد.»
او در آخر افزود: «این موضوع خیلی درست نیست که اکوسیستمهای استارتاپی در ایران را با توجه به مرزبندیهای جغرافیایی تقسیمبندی کنیم، زیرا این حوزه نباید محدود به مناطق شود. اکنون استارتاپهای قابل توجهی در تبریز وجود دارند که در سطح کشور فعالیت میکنند و به همان وسعت هم از مسائل اقتصادی موجود در کشور تأثیرپذیر هستند. افراد فعال در اکوسیستم تبریز هم ارتباط خوبی با سایر نقاط کشور و بازار کشورهای همجوار دارند. بهعنوان فعال در این زمینه باید بگویم شرایط اقتصادی کشور ریسک سرمایهگذاری در حوزههای نوآور را بیشتر کرده و این موضوع بزرگترین چالشی است که کل استارتاپهای کشور را تحت تأثیر قرار میدهد.»
ضعف مراکز نوآوری در تبریز
سینا نویدی، راهبر آژانس برندینگ راجینا، فعال در تبریز شرایط زیرساختی را برای شرکتهای نوپا و نوآور در تبریز اینگونه شرح داد: «مراکز نوآوری وجود دارند، اما ضعیف هستند. کارخانه نوآوری که دارای شتابدهنده باشد، به آن صورتی که در تهران وجود دارد، در تبریز نیست.»
او در ادامه درباره شرایط آغاز به کار یک استارتاپ در تبریز اظهار داشت: «شرایط برای شروع به کار در تبریز مهیا نیست. برای این کار به سرمایهگذار نیاز است، اما در تبریز سرمایهگذارانی که فعال هستند معنا و مفهوم استارتاپ را نمیدانند؛ به عبارتی شرایط موجود در تبریز برای سرمایهگذاری حالت بازار سنتی دارد و سرمایهگذاران نیز بیشتر همین تفکر سرمایهگذاری سنتی را دارند. در این تفکر سرمایهگذاران بیشتر به فکر سود هستند و به طور کلی با مفهوم استارتاپ آشنا نیستند.»
فعالیت جزیرهای استارتاپها
نویدی توضیح داد: «چالش در اکوسیستم استارتاپی تبریز هم در بخش رگولاتوری و هم در بخش سرمایهگذاری وجود دارد. چالشهای بخش سرمایهگذاری مربوط به فرهنگسازی در سرمایهگذاری خطرپذیر است. در تبریز خیرین و مؤسسات خیریه بسیاری داریم و از حیث وجود سرمایه مشکلی نیست، اما فرهنگ سرمایهگذاری روی اکوسیستم استارتاپی در این شهر وجود ندارد. از سوی دیگر جامعه استارتاپی در تبریز تفکر بستهای دارد؛ به این معنی که هنوز افراد میخواهند جزیرهای کار کنند و در روند کار با افراد دیگر برخورد سلیقهای دارند. میتوان گفت چنین رویکردی حدوداً میان ۴۰ درصد از فعالان استارتاپی تبریز وجود دارد، اما در حال کمرنگ شدن است.»
اکوسیستم استارتاپی تبریز شروع خوبی در آغاز کار خود داشته، اما با توجه به مشکلات موجود به نظر میرسد با قدرتی که در ابتدا داشت به فعالیت خود ادامه نداده است. راهبر آژانس برندینگ راجینا درباره علت این موضوع گفت: «فعالان این حوزه به استارتاپهایی که ایجاد کردند، دلبستگی پیدا کردند. برای مثال فعالان استارتاپی تبریز میتوانستند خروج بهتری در خصوص تاکسی اینترنتی در این شهر داشته باشند. مثلاً فعالان بزرگ تاکسی اینترنتی در تهران به تاکسیهای اینترنتی بومی تبریز پیشنهاد خریداری دادند، اما این کار انجام نشد. این یکی از مواردی است که باعث عدم تزریق پول به اکوسیستم تبریز شد. استارتاپهای دیگری هم بودند که اصرار بر پیشبرد کار توسط خودشان داشته و علاقهای به شراکت در سهام و فروش استارتاپ خود نداشتند.»
عدم همکاری دانشگاهها با اکوسیستم استارتاپی
او دومین دلیل رکود فضای استارتاپی تبریز نسبت به شروع کارش را اینگونه بیان کرد: «دلیل دیگر فشار دولتی و سیاسی بوده است. برای مثال دانشگاهها در توسعه اکوسیستم اصلاً همکاری نکردند. در واقع برخورد دانشگاه با جوانان به گونهای بوده که آنها را از مشارکت سرخورده کرده است. رفتار درست با فعالان حوزه استارتاپی در تبریز فرهنگسازی نشده است.»
نویدی اظهار داشت که قانونگذاران اکوسیستم استارتاپی تبریز با مفهوم و فرهنگ استارتاپی آشنایی ندارند. البته او در ادامه به نقش این قانونگذاران در شکلگیری رویدادهای استارتاپی چون استارتاپویکندهای دانشگاهی هم اشاره کرد. اما معتقد است در این رویدادها معمولاً به مسائل ابتدایی همچون کنار هم نشستن دخترها و پسرها بیشتر توجه میشد تا ماهیت و مفهوم فعالیت استارتاپی.
راهبر آژانس برندینگ راجینا توضیح داد: «فعالیت استارتاپی در تبریز با موانع سختگیرانهای همچون اخذ مجوزهای بسیار روبهروست. همچنین در این شهر مراکز نوآوری دولتی همچون دانشگاهها با فعالان استارتاپی باسابقه بهدرستی برخورد نمیکنند که این رفتار منجر به سرخوردگی آنان شده است. بهعلاوه نگاه بخش دولتی به فعالان استارتاپی جنسیتی است و در این خصوص نیز نگاه درستی وجود ندارد.»
او گفت: «به دلیل تمام چالشهای موجود، بسیاری از جوانان فعال در اکوسیستم استارتاپی تبریز تصمیم به مهاجرت میگیرند. بسیاری از این مهاجرتها به خارج از ایران و برخی دیگر هم به تهران صورت میگیرد. اکنون تمرکز فعالان تبریزی مهاجر بر بازار و فرهنگ و دولتمردانی است که ذهن بازتری دارند.»
راهبر آژانس برندینگ راجینا در خلال صحبتهای خود به وضعیت کنونی مرکز نوآوری دانشگاه تبریز نیز اشاره کرد. به گفته او این مرکز ساخته شده، اما متأسفانه کاربری اصلی خود را ندارد و فعالان استارتاپی برای استفاده از این فضا با چالشهای بسیاری روبهرو هستند؛ درحالیکه کارخانه نوآوری تهران چالشی برای فعالان استارتاپی به وجود نمیآورد.
مهاجرت استارتاپهای تبریزی به ترکیه
افشین مهدیزاده، رئیس هیئتمدیره شرکت ابتکار فناور نوین در خصوص شرایط اکوسیستم تبریز در مقابل دیگر شهرها بیان کرد: «استان آذربایجان شرقی یک استان صنعتی و معدنی است. در حوزه نوآوری تبریز در دانشگاهها و مراکز آکادمیک فعال است و تعدادی شتابدهنده هم وجود دارد. با توجه به پتانسیلهای تبریز و در مقایسه با استانهای همسطح مثل اصفهان و مشهد به نظر میآید در حوزه استارتاپی کمکاری شده و تبریز اوضاع اسفناکی در مقابل این استانها دارد. بخش دولتی میتوانست کمک شایانی در توسعه اکوسیستم تبریز داشته باشد، اما اقدامی نداشت.»
او ادامه داد: «برای مثال ما در حیطه گردشگری انتظار برخی کمکها و همکاریها را از سوی شهرداری داشتیم که بینتیجه ماند. مورد دیگر این است که در تبریز با وجود پتانسیل بالا کارخانه نوآوری وجود ندارد. اخیراً شنیدهام که شورای شهر با اعطای یک فضای کار اشتراکی برای شرکتهای نوآور مخالفت کرده است. استدلال شورای شهر برای این مخالفت این بوده که اگر این فضا را به رستورانها اجاره دهد سود بیشتری برایش خواهد داشت؛ بنابراین فضای مناسبی در استان وجود ندارد.»
۹۵ درصد فضای کسبوکار در تبریز متعلق به بخش خصوصی است
مهدیزاده در خصوص دیگر مواردی که برای اکوسیستم استارتاپی تبریز چالشآفرین بوده توضیح داد: «نبود درک مدیران ارشد استانی از حوزه استارتاپی از مشکلات اکوسیستم استان است. در کنار آن باید گفت جنس گردش مالی شهر تبریز با شهرهایی همچون تهران و مشهد متفاوت است. ۹۵ درصد فضای کسبوکار در تبریز متعلق به بخش خصوصی است؛ درحالیکه نهادهای حاکمیتی در تهران یا مشهد در حوزههای کسبوکاری دخالت بیشتری دارند. نهادهای حاکمیتی نیز به دلیل ماهیت خود راحتتر برای یک کسبوکار هزینه میکنند و ضریب ریسک را میپذیرند. به طور کلی فرهنگ اقتصادی تبریز را نمیتوان با فرهنگ اقتصادی تهران یا اصفهان مقایسه کرد. مسئله دیگر این است که بخش دولتی در استان آذربایجان شرقی سختگیریهای بسیاری در مقابل اکوسیستم استارتاپی استان دارد. میتوان شاخص این ادعا را در گزارش فضای کسبوکار اتاقهای سهگانه بازرگانی نیز در نظر گرفت.»
رئیس هیئتمدیره شرکت ابتکار فناور نوین در خصوص وضعیت مهاجرت بیناستانی و خارج از کشور فعالان استارتاپی تبریز گفت: «فضای استارتاپی استان به صورت کلونی بوده و حلقه اتصال بین بازیگرها ضعیف است. ۹۰ درصد فعالانی که میشناختم به خارج از کشور مهاجر کردهاند و تعداد کمی از آنها به تهران مهاجرت میکنند. عمده فعالان معمولاً ترکیه را انتخاب میکنند. بسیاری از شرکتهای نوآور و دانشبنیان در مهاجرت خود بسیار پیشرفت کردهاند.»
مهدیزاده افزود: «استان آذربایجان شرقی از نظر سرمایه دچار مشکل نیست. بخش دولتی اما وظیفه بزرگی در همسو کردن بخش خصوصی با خود دارد. استانداری میتواند مانند یک واسط میان بخش نوآور و سنتی عمل کند.»
اما به گفته مهدیزاده با اینکه فضا و سرمایه کافی برای ایجاد فضاهای نوآور در شهر تبریز و استان آذربایجان شرقی وجود دارد، اما بخش دولتی کاری در این خصوص انجام نمیدهد.
او درباره قدمهایی که دولت برای توسعه اکوسیستم نوآور و استارتاپی تبریز برمیدارد ابراز امیدواری کرد و برای مثال از توافقنامه مشترک با معاونت فناوری نام برد.
عدم تلاش دولت برای ایجاد فضاهای نوآوری
احسان عبدیپور، از دیگر فعالان اکوسیستم استارتاپی تبریز، مدتی به برگزاری همایشهای استارتاپی در این شهر مشغول بوده و با فضای استارتاپی تبریز آشنایی دارد.
عبدیپور درباره آغاز و ادامه راه اکوسیستم تبریز گفت: «حوالی سال ۱۳۹۶ بود که یک فضای کار اشتراکی در تبریز شروع به کار کرد، اما به دلایل نامشخصی خیلی طول عمر نداشت و بعد از آن هم به مدت چندین سال فعالیت اینچنینی در تبریز وجود نداشت. بعد از آن مجموعه آرتان ۱۱۰۰ شروع به کار کرد و در حد توان خود فعال بود؛ گرچه به نظر میرسد فعالیتهای آنها نیز کافی نبوده است. متأسفانه هیچوقت به این فکر نشده که دولت به ایجاد یک فضای نوآوری در تبریز کمک کند. اما دانشگاههای تبریز در این حوزه فعالیت کردهاند و مرکز رشد دارند که فعالترین آنها مرکز رشد دانشگاه سراسری تبریز است. اما در این مرکز نیز بعد از مدتی تیمهای نرمافزاری دیگر پذیرش نشدند و شرط پذیرش به ایجاد یک محصول فیزیکی تغییر کرد.»
عبدیپور درباره دیگر چالشهای اکوسیستم تبریز اظهار داشت: «موارد مختلفی برای شکلگیری یک اکوسیستم استارتاپی نیاز است. همکاری نکردن بخش دولتی در شکلگیری اکوسیستم تبریز بسیار پررنگ بوده؛ آن هم برای شهری که سرمایه خصوصی چندانی ندارد.»
او افزود: «اگر حمایت دولتی نباشد، در نهایت مجموعههای خصوصی نمیتوانند پیشرفت چشمگیری داشته باشند. البته پارک فناوری تبریز نیز فضای بازی برای پذیرش ایدههای نوآورانه ندارد. فضای نوآورانه دولتی و بخش خصوصی این حوزه در تبریز از هم دور افتادهاند و کمکی به همپوشانی و پیشرفت یکدیگر نمیکنند.»
عبدیپور نیز مانند سایر فعالان حوزه اکوسیستم نوآوری تبریز به نبود فضای مناسب برای رشد استارتاپها در تبریز اشاره کرد. به گفته او عموماً استارتاپهایی که از تبریز مهاجرت کردهاند به پیشرفت چشمگیری رسیدهاند.
او گفت: «بیشتر استارتاپها در تبریز از ابتدای راه خود در فکر مهاجرت به تهران هستند و دلیل اصلی این تفکر هم وجود ارتباطات بیشتر در تهران است.»
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/elp0