آی‌تی ایران در صد سال

فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی امروزه جنبه‌های مختلفی زندگی ما را متأثر کرده‌اند. امکان‌ها و فرصت‌هایی که به این واسطه در اختیارمان قرار گرفته، چنان است که تصور کردن وضعیتی خلاف آن عملا غیرممکن به نظر می‌رسد.

تغییرات فناورانه ریشه در احساس همیشگی به تبادل پیام دارند که شکل آن از گذشته تا به امروز دگرگون شده است. روزگاری کبوترهای نامه‌بر و چاپارها وظیفه انتقال اطلاعات را عهده‌دار بودند، بعدها نوبت به مطبوعات و نشریات چاپی رسید و امروزه هم اینترنت جای همه آن‌ها را گرفته است.

آی‌تی؛ از تلگراف تا قاب‌ تلویزیون
تاریخچه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران نیز مثل بسیاری از کشورهای دیگر به چند دوره مشخص تقسیم می‌شود. در دوران نوین اما مبدأ تحولات از تلگراف شروع می‌شود. تاریخ رسمی ورود این فناوری ارتباطی به اواخر سال ۱۲۳۶ و سلطنت ناصرالدین‌شاه برمی‌گردد، یعنی حدود ۱۰ سال بعد از تولد آن در اروپا و آمریکا. نخستین پیام تلگرافی نیز میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان مبادله شد. تلگراف خیلی زود به وسیله‌ای محبوب بدل شد و دولت شروع به توسعه زیرساخت‌های آن در کشور کرد. وزارت تلگراف در سال ۱۲۵۵ و وزارت پست سال ۱۲۵۹ تشکیل شدند و این دو در سال ۱۲۸۷ در یکدیگر ادغام شدند.

دومین فناوری ارتباطی پس از تلگراف، تلفن بود که آن هم در همان نخستین سال‌های پس اختراع به ایران رسید، یعنی در سال ۱۲۶۵ شمسی. گفته می‌شود نخستین خط ارتباطی تلفنی میان تهران و شاهزاده عبدالعظیم برقرار شد که درواقع یک رشته سیم تلفن به طول ۷/۸ کیلومتر بود. به معنای واقعی کلمه سال ۱۳۰۵ بود که با توسعه و آماده‌سازی مرکزی در اکباتان امروزی، تلفن عرضه عمومی شد. در سال ۱۳۰۸ تلفن نیز زیر نظر وزارت پست و تلگراف قرار گرفت و به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر نام داد.

اختراع رادیو و ورود آن به ایران را باید مهم‌ترین تحول ارتباطی در ایران دهه ۲۰ شمسی دانست. رسانه‌ای کهنه‌کار و جریان‌ساز که در چشم برهم‌زدنی میان مردم رواج یافت و گرچه امروز دیگر آن محبوبیت سابق را ندارد، در ذهن‌ها و قلب‌ها ماندگار مانده است. اولین رادیویی که در ایران شروع به کار کرد، رادیو تهران بود به تاریخ اردیبهشت ۱۳۱۹. بعدها رادیو گسترش پیدا کرد و در سال ۱۳۳۶ نیز رادیو ایران پایه‌گذاری شد.

همین سال، سالی است که تلویزیون هم به ایران رسید. مالک اولین فرستنده تلویزیون ایرانی، حبیب ثابت، صنعتگر معروف بود که برنامه‌های بازرگانی تولید و پخش می‌کرد. شعبه دوم تلویزیون ایران نیز در سال ۱۳۳۸ در آبادان کار خود را آغاز کرد. سه سال بعد با تأسیس کارخانه‌های پارس الکتریک به صورت رسمی، صنعت تلویزیون در ایران شکل گرفت.

ورود به عصر رایانه و تلفن همراه
نقطه عطف فناوری اطلاعات در ایران، ورود رایانه است. سال ۱۳۴۱ و حدود ۱۰ سال بعد از اختراع رایانه، این ابزار فناورانه وارد کشور شد و تحولات شگرفی ایجاد کرد. در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰ محافل علمی و دانشگاهی آن زمان به توسعه رایانه روی خوش نشان دادند و برنامه‌های زیادی برای خرید سخت‌افزار و آموزش نیروی انسانی صورت گرفت.

با وقوع انقلاب اسلامی و وقفه‌ای کوتاه در توسعه زیرساخت‌های رایانه در کشور، مجددا از سال ۱۳۶۲، توسعه علم رایانه در هر دو بعد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در دستور کار قرار گرفت. خیز بلند و واقعی توسعه رایانه در ایران از همین دهه شروع شد. ورود تلفن همراه به کشور در سال ۱۳۷۲ را باید ششمین موج تحول آی‌تی در کشور معرفی کرد. در این سال با نصب و تست شبکه تلفن همراه در مناطقی از تهران، به طور رسمی از تلفن همراه رونمایی شد.

آنتن‌های موبایل یک سال بعد روشن شدند و تا یکی دو سال بعد از آن هم بخش «امور ارتباطات سیار» شرکت مخابرات توسعه زیرساخت‌های تلفن همراه را عهده‌دار شد. رفته‌رفته تقاضا برای سیم‌کارت و تلفن همراه هم در کشور بیشتر شد. تا آنجا که در خاطرات مانده، در ابتدا تلفن همراه کالایی لوکس و گران‌قیمت بود و قیمتی میلیونی داشت و مردم برای تهیه آن در صف‌هایی شبانه‌روزی می‌ایستادند. همراه اول نخستین اپراتور تلفن همراه در کشور بود. آذر ۱۳۸۴ مجوز اپراتور دوم یعنی ایرانسل صادر شد و شرکت رایتل نیز در سال ۱۳۹۰ مجری نسل سوم شبکه ارتباطی کشور شد.

اینترنت و انقلاب آی‌تی در ایران
انقلاب اطلاعاتی در ایران را ورود اینترنت رقم زد. سال ۱۳۷۲ در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی برای نخستین بار یک رایانه به شبکه جهانی وب متصل شد. دو سال بعد نمایندگان وظیفه توسعه اینترنت را به شرکت «امور ارتباطات دیتا» که همان سازمان فناوری اطلاعات امروزی است، محول کردند.

در ابتدا کاربری عمومی اینترنت به صورت دایل‌آپ و کارت‌های اینترنتی بود اما با باز شدن پای شرکت‌های خصوصی به حوزه اینترنت ADSL، زیرساخت‌ها و خدمات اینترنتی نیز در کشور توسعه یافت. بنا به چنین اهمیتی بود که در سال ۱۳۸۳ نام وزارت پست و تلگراف و تلفن نیز به ارتباطات و فناوری اطلاعات تغییر یافت.

این دهه از تاریخ ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران را با حواشی، چالش‌ها و تفسیرهای عجیب و غریب درباره اینترنت هم می‌شناسیم. از ممنوع اعلام کردن استفاده کاربران عادی از اینترنت پرسرعت، اختلافات شرکت‌های خصوصی و دولت نهم بر سر ارائه اینترنت وایمکس، حواشی صدور پروانه اپراتور سوم تلفن همراه تا خصوصی‌سازی پرحرف و حدیث شرکت مخابرات، فراموش شدن تکلیف اپراتور چهارم و سرانجام فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی.

مسیر و جریان آی‌تی در دولت یازدهم به بعد به کلی عوض شد. دولت یازدهم از همان روزهای اول یکی از اولویت‌های خود را توسعه اینترنت اعلام کرد که در عمل هم چنین شد. در اولین گام تمام محدودیت‌های کاربران خانگی در استفاده از اینترنت پرسرعت را لغو کرد و افزایش پهنای باند اینترنت نیز در دستور کار قرار گرفت.

در همین دوره انحصار اپراتور سوم بر خدمات نسل ۳ و ۴ برداشته شد، پروانه‌های جدیدی با عنوان FCP برای ارائه خدمات ارتباطی بر بستر اینترنت صادر شدند و ظرفیت پهنای باند داخلی و بین‌الملل نیز به بیش از ۱۰ برابر رسید. در نهایت باید به توسعه شبکه 5G، افزایش ۳۴ درصدی ضریب تلفن ثابت و ۱۵۰ درصدی ضریب تلفن همراه اشاره کرد. توسعه زیرساخت‌های فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی کشور از جهتی هم به شبکه ملی اطلاعات ارتباط دارد. پروژه‌ای جنجالی که از حدود ۱۵ سال پیش در دست توسعه است و حالا بیش از هر زمان دیگری به تاریخ رونمایی و بهره‌برداری از آن نزدیک هستیم