الگوریتم بیانگر منش علمی خوارزمی است

از خوارزم در جنوب دریاچه آرال تا قُطر بُلّ جایی بین دجله و فرات تا حفره‌ای روی سطح ماه با مختصات 01/107 درجه شرقی و 02/7 درجه شمالی فاصله زیادی است، اما این فاصله در تاریخ با نام محمد خوارزمی پر شده است. نامی که حضور پررنگ خود را از حدود سال 180 خورشیدی تا امروز در فهرست دانشمندان نام‌آور جهانی به رخ کشیده و در گاه‌شمار رسمی کشور نیز روز 22 تیرماه برای پاسداشت وی به نام «روز ملی فناوری اطلاعات» ثبت شده است.

محمد بن ‌موسی‌ خوارزمی نام‌آور پرآوازه‌ای است که بیش از باقی نام‌آوران ایرانی، دانش و تمدن را به این جغرافیا سنجاق کرده است. وی از همان سال‌های نخستین پس از انتشار آثارش توانست نشان روشنی از گستره دانش برخاسته از این سرزمین را تا قلب مراکز علمی دنیا بکشد تا بدان پایه که جورج سارتن نیمه نخست قرن نهم میلادی را «عصر خوارزمی» خوانده و اریستید مار می‌گوید: «نمی‌توان انکار کرد که محمد بن‌ موسی ‌خوارزمی در علم جبر آموزگار واقعی ملل اروپایی بوده است.»

سفر به هند
طبری با اشاره به پسوند خوارزمی در نام محمد بن ‌موسی وی را زاده جایی به نام قُطر بُلّ می‌داند اما او را ملقب به «المجوسی» کرده و ریشه خانواده‌اش را در مغان زرتشتی دنبال می‌کند تا آنجا که خوارزمی بعدتر ناگزیر می‌شود در دیباچه رساله جبر و المقابله با آوردن جملاتی، تصویر یک مرد معتقد و متعصب به اسلام را از خود نشان دهد.

آنچه از میان نوشته‌‌های موجود به دست می‌آید گویای تولد خوارزمی در دورانی است که از یک‌سو اعراب چتر خلافت اسلامی را در بخش‌های بزرگی از دنیا گسترده بودند، از سوی دیگر اروپای قرن هشتم در تلاش برای یافتن راه‌های همزیستی با واقعیت رو به گسترش اسلام بود و ایران پس از سقوط امویان و چیره شدن خاندان عباسی، دوره آرامی را در زمان خلافت مأمون می‌گذراند. در چنین زمانه‌ای بود که خوارزمی توانست در سفری به هند با حساب هند آشنا شود و در بازگشت یافته‌های خود را در دو رساله به نام «حساب‌ الهند» و «الجبر و المقابله» ارائه کند.

حل معادله به کمک هندسه
نخستین رساله‌های خوارزمی در ریاضیات وی را به چهره‌ای اثرگذار تبدیل کرد. چارچوبی که خوارزمی برای نخستین بار در ریاضی پایه‌گذاری کرد و پس از آن جبر نامیده شد، همه ویژگی‌های لازم آن چیزی را داشت که دانش ریاضی نامیده شد. ریاضیدانان هندی تا آن زمان توانسته بودند برخی حالات معادله درجه دوم را حل کنند، اما حاصل کار آن‌ها تنها در قالب دستوراتی برای حل آن معادلات منتشر شده بود که در زندگی روزمره کاربرد داشت.

خوارزمی از آغاز همه انواع معادلات را شناسایی کرد و با درک ژرفی که از هندسه داشت، توانست راه‌حل انواع معادلات درجه دوم را با کمک هندسه اثبات کند. کتاب «الجبر و المقابله» وی پایه محکم دانشی به نام جبر را گذاشت که در اروپا نیز به نام Algebra شناخته و دنبال شد. به این ترتیب او راهی را باز کرد که با جدا کردن حساب از جبر موجب پیشرفت این دانش شد. ورود ترجمه لاتین کتاب خوارزمی به اروپا از قرون وسطی زمینه‌ساز تحولات بعدی دانش ریاضی در این قاره و در دوران رنسانس شد و دانشمندانی همچون تارتالیا روش خوارزمی را توسعه دادند و برای حل معادلات درجه سوم به‌ کار بستند.

در همین حال خوارزمی با درک درست حساب هندی، شیوه ارزش‌گذاری مکانی ارقام را در نوشتن اعداد به کار برد. این شیوه که به عددنویسی هندی/ سانسکریت شناخته شده، دستگاه شمارش بر پایه ۱۰ رقم و بر اساس ارزش مکانی آن‌هاست که امروزه پرکاربردترین دستگاه شمارش در جهان است و به وسیله خوارزمی به شکلی روشن پس از بازگشت وی از هند وارد کتب ریاضی ایرانیان و اعراب شد و از راه آندلس به اروپا رسید.

ارقام هندی/ سانسکریت از حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد اختراع شده، در حالی که در زبان عربی و فارسی تا قبل از آن اعداد با حروف نوشته می‌شد و نشان ویژهای برای نمایش مقدار عددی وجود نداشت و اروپاییان نیز تا پیش از حدود قرن ۱۶ میلادی از دستگاه شمارش موسوم به رومی استفاده می‌کردند که نوشتن اعداد چند رقمی بزرگ در آن کاری دشوار بود.

نجوم و اصطرلاب
محمد بن‌ موسی ‌خوارزمی راهبرد بهره‌گیری از دانش دیگران، ترکیب با سایر یافته‌ها، روشمند کردن و گسترش آن را در نجوم هم دنبال کرد. او نخستین دانشمند برخاسته از جغرافیای تحت سیطره اعراب است که دانش برگرفته از یونان و هند را ترکیب کرده است.
خوارزمی با چیرگی‌ای که در نجوم داشت، اطلس نفشه آسمان و زمین را تهیه و نقشه‌های جغرافیایی بطلمیوس را اصلاح کرد و در همین زمینه دو کتاب درباره اصطرلاب نوشت.

نخست چگونگی ساخت آن را در کتاب «عمل الاصطرلاب» بیان کرد، سپس کاربری این وسیله را در «العمل بالاصطرلاب» آموزش داد. وی حتی رساله‌ای به نام «الرخامه» درباره ساعت آفتابی و شیوه تعیین اوقات نماز نوشت.

حل مسئله به شیوه گام‌به‌گام
آنچه که زندگی پربار خوارزمی و خودش را در میان دیگران برجسته می‌سازد، شیوه وی برای گسترش هر دانش بر پایه سنجش، گزینش و ترکیب همه یافته‌های موجود در یک ساختار قابل گسترش است. او این ویژگی را در کتاب‌های برجسته خودش نیز دنبال کرد. نام خوارزمی در همه قرون پس از انتشار آثارش در بین دانشمندان شرق و غرب دنیا شناخته شده و در کتاب‌های لاتین قرون 12 تا 17 نام وی معرف سامانه عددنویسی نوین خودش بود.

نام او در لاتین به شکل Algorizmi و در انگلیسی Algorism نوشته شده، اما نام الخوارزمی از اواخر قرن نوزدهم در بین لاتین‌زبانان به صورت Algorithm برای بیان مفهوم استفاده شده که به معنای «شیوه‌ گام‌به‌گام حل یک مسئله» است. مفهوم الگوریتم پس از آن کاربردی بنیادین در علوم رایانه پیدا کرد، در حالی که به‌درستی بیانگر منش علمی خوارزمی نیز هست.