بزنگـاه تاریخی کشورهای در حال توسعه

تقویت دموکراسی در مناطق در حال توسعه، نیازمند ترویج و تقویت رفتار و نگرش‌ دموکراتیک در میان مردم جامعه است. ابزارهای سابق برای ارتباط با افکار عمومی اندک‌اندک به فراموشی سپرده می‌شوند و مردم علاقه چندانی به استفاده از آن‌ها نشان نمی‌دهند. اهمیت شبکه‌های اجتماعی به قابلیت آن‌ها در فعال کردن شهروندان در مناظرات و مباحثات سیاسی روز است؛ اتفاقی که طی تاریخ دموکراسی هیچ‌وقت به این راحتی میسر نبوده است.

در دهه گذشته شبکه‌های اجتماعی مختلف نقش بسیار مهمی در آگاه‌سازی و شکل دادن به جنبش‌های مردمی ایفا کرده‌اند. مردم اکنون بسیار راحت‌تر از گذشته صدای خود را به گوش دیگران می‌رسانند. کمتر مسئله‌ای در جهان است که از دید افکار عمومی پنهان بماند و امروز دولت‌های اقتدارطلب بیش از هر زمان دیگری در انجام دادن و پنهان کردن اقدامات غیردموکراتیک با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند.

دسترسی آزاد به اینترنت و ایجاد آگاهی
واقعیت اما این است که جوامع مختلف بسته به میزان توسعه‌یافتگی‌‌شان و وضعیت شاخص‌های دموکراتیک در آن‌ها، به گسترش شبکه‌های اجتماعی واکنش نشان داده‌اند. همچنان دسترسی به بعضی از شبکه‌های اجتماعی در تعدادی از کشورها ناممکن است. ممکن است در بعضی از انتخابات‌ها، داده‌ها و اطلاعات رأی‌دهندگان و کاربران به نفع بعضی از احزاب به کار گرفته شود و به این ترتیب در انتخابات دستکاری شود. بعضی از دولت‌ها در بزنگاه‌های سیاسی از قطع اینترنت برای پیشبرد اهداف مدنظر خود استفاده می‌کنند.

از همه مهم‌تر اینکه اگر وضعیت همبستگی اجتماعی در یک جامعه نامطلوب باشد، شبکه‌های اجتماعی به جای آنکه محلی برای تمرین دموکراسی و گفت‌وگوی آزاد باشند، به بستری برای نفرت‌پراکنی و تعمیق شکاف‌های اجتماعی تبدیل می‌شوند. بنابراین همانند هر پدیده اجتماعی دیگری، نفوذ و گسترش شبکه‌های اجتماعی نیز اثرات مثبت و منفی خاص خودش را دارد. به‌ طور مشخص‌تر اما بسیاری از پژوهش‌ها تأثیر نفوذ شبکه‌های اجتماعی در دموکراتیک شدن جوامع و دولت‌ها را ثابت کرده‌اند.

برای نمونه می‌توان اتفاقات و اعتراضات کوبا را مورد توجه و بازخوانی قرار داد. این اعتراضات تقریبا از چند هفته گذشته آغاز شده‌اند. بسیاری از تحلیلگران بلافاصله نسبت به این تظاهرات واکنش نشان دادند و آن را معلول دسترسی راحت‌تر مردم به اینترنت دانستند. تقریبا چند سالی است که دسترسی مردم کوبا به اینترنت راحت‌تر شده است. نتیجه این دسترسی، افزایش آگاهی‌های مردمی و در نتیجه حضور جمعی مردم در خیابان‌ها دانسته شده است. به طور تاریخی، اینترنت در کوبا گران و غیرقابل دسترس بوده است، اما امروزه به گفته بسیاری از تحلیلگران، موضوع این نیست که چند نفر به اینترنت دسترسی دارند، بلکه مسئله این است که بسیاری از شهروندان عاصی‌شده می‌خواهند به دلایل سیاسی و اقتصادی، حداقل به اینترنت دسترسی داشته باشند تا بتوانند اعتراضات خود را سازماندهی کنند.

اینترنت همچنان برای اکثریت مردم کوبا در دسترس نیست. اما مردم با استفاده از خلاقیت و شبکه‌های دوستی خود، به طرق مختلف محتواهای گوناگون را به دوستان خود ارسال می‌کنند، یعنی مثلا به دوستان خود پیامک می‌زنند و در نهایت آن‌ها اخبار را در شبکه‌های اجتماعی قرار می‌دهند. در تظاهرات سراسری اخیر، مردم کوبا نه‌تنها به وضعیت سیاسی کشور اعتراض داشتند، بلکه از وضعیت امنیت غذایی و عدم دسترسی به دارو و واکسن نیز گلایه کرده بودند. البته دولت کوبا در اقدامی قابل پیش‌بینی فیس‌بوک، اینستاگرام و واتس‌اپ را پس از تظاهرات مسدود کرد. این به معنای عدم آگاهی جهانی از اتفاقات داخلی کوباست و نیازمند مبارزه دوباره مردم برای دسترسی به حقوق اولیه‌شان در دسترسی به اینترنت است.

بهبود وضعیت اقتصادی
صرف‌نظر از مسائل سیاسی، بسیاری از گزارش‌ها از تأثیر اینترنت آزاد بر بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای در حال توسعه حکایت می‌کنند. در واقع بر اساس گزارش بانک جهانی، اینترنت با تسهیل دسترسی به داده‌ها و اطلاعات، کارآمدی، خلاقیت و بهره‌وری می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصاد داخلی کشورها و البته راحت شدن تجارت جهانی کمک کند. در آمارهای پیش از کرونا، 30 درصد درآمد ناخالص داخلی کشورهایی با اقتصاد موفق، مرهون رشد اینترنت بوده است.

توسعه شبکه‌های اجتماعی که شرکت‌های مختلف بتوانند با استفاده از آن‌ها با یکدیگر و کارکنان خود ارتباط داشته باشند نیز به افزایش درآمد سالیانه کشورها منجر خواهد شد. برای نمونه، داده‌ها نشان می‌دهند که کارکنان حدود 28 درصد از زمان خود را برای مدیریت ایمیل‌های کاری‌شان زمان می‌گذارند و 20 درصد از زمانشان صرف جست‌وجوی اخبار داخلی شرکت است. حال اگر شرکت‌ها بتوانند از شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند، زمان زیادی صرفه‌جویی و صرف کار مفید خواهد شد؛ اتفاقی که در بهره‌وری بسیار مؤثر است.

در نهایت باید گفت که اینترنت سنگ بنای توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع است. امروزه دیگر دولتی که دسترسی به اینترنت را برای شهروندانش محدود می‌کند، فارغ از محرومیت‌هایی که برای حقوق شهروندی آن‌ها اعمال کرده در واقع دارد امکان توسعه اقتصادی در جهان آینده و جدید را از شهروندانش سلب می‌کند. آموزش، تجارت، درمان و فعالیت‌های اجتماعی بدون شبکه‌های اجتماعی غیرممکن است و چنین امری با نگاهی به داده‌ها و اطلاعات مختلف به‌راحتی قابل اثبات است.