سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی در ایران تولید می‌شود

جهان امروز به سرعت در حال الکترونیکی شدن و تحول دیجیتال است. این تحول نه‌تنها شیوه‌های زندگی، کار و معاشرت انسان‌ها را تغییر داده، بلکه باعث افزایش تولید زباله‌های الکترونیکی نیز شده است.

در سال ۲۰۲۲، ۶۲ میلیارد کیلوگرم زباله الکترونیکی در سطح جهانی تولید شد که این رقم به‌طور متوسط معادل ۷.۸ کیلوگرم برای هر فرد است. اما تنها ۲۲.۳ درصد از این زباله‌ها به‌طور رسمی جمع‌آوری و بازیافت شده است.

اخیراً معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، گزارشی را درباره وضعیت زباله‌های صنایع الکتریکی و الکترونیکی منتشر کرده است که در ادامه مروری بر آن خواهیم داشت.

---

ماهیت زباله‌های الکترونیکی

---

زباله‌های الکترونیکی شامل دستگاه‌ها و قطعاتی هستند که به‌دلیل پایان عمر مفید خود از رده خارج شده‌اند. این زباله‌ها معمولاً حاوی فلزات خطرناکی مانند کادمیوم، جیوه، سرب و نیکل هستند. زباله‌های الکترونیکی شامل دستگاه‌هایی نظیر تلفن‌های همراه، کامپیوترها، مانیتورها، لوازم خانگی و حتی دوچرخه‌های الکترونیکی می‌شوند.

در سال ۲۰۲۲، از ۶۲ میلیارد کیلوگرم زباله الکترونیکی، تقریباً ۳۱ میلیارد کیلوگرم فلز، ۱۷ میلیارد کیلوگرم پلاستیک و ۱۴ میلیارد کیلوگرم سایر مواد (از جمله شیشه و کامپوزیت) تولید شد.

---

تأثیرات زیست‌محیطی و بهداشتی

---

مدیریت نادرست زباله‌های الکترونیکی می‌تواند عواقب جدی برای محیط زیست و سلامت انسان‌ها داشته باشد. نشت مواد سمی به خاک و آب، سوزاندن زباله‌ها که منجر به انتشار دود و ذرات معلق در هوا می‌شود، و دفن زباله‌ها که آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی را به همراه دارد، همگی تهدیداتی جدی هستند.

به‌عنوان مثال، تخمین زده می‌شود که جمع‌آوری و بازیافت غیررسمی زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به انتشار ۵۸ هزار کیلوگرم جیوه و ۴۵ میلیون کیلوگرم پلاستیک حاوی مواد مقاوم در برابر شعله منجر شود.

---

وضعیت زباله‌های الکترونیکی در ایران

---

ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار مصرف قطعات رایانه در منطقه، با چالش‌های زیادی در مدیریت زباله‌های الکترونیکی مواجه است. با وجود تصویب ضوابطی از سوی شورای عالی حفاظت محیط زیست، اکثریت زباله‌های الکترونیکی بدون تفکیک به مراکز دفن منتقل می‌شوند. این امر منجر به ورود عناصر خطرناک به محیط زیست و آلودگی خاک، آب و هوا می‌شود. این درحالی است که ۷۰ درصد آلودگی فلزات سنگین در شیرابه‌ها مربوط به پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی
است. درعین حال عدم توجه کافی به بازیافت این نوع زباله ها موجب از دست رفتن میزان قابل توجهی از عناصر و فلزات ارزشمند مانند طلا، نقره و مس می‌شود.

هرچند از میزان تولید و بازیافت زباله‌های الکترونیکی و الکتریکی در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست و به نظر می‌رسد بخش غیررسمی در جمع آوری و بازیافت این نوع زباله‌ها فعالیت بیشتری دارد، اما گفته می شود در کشور سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی تولید می‌شود که اگر به درستی جمع‌آوری و بازیافت شود، می‌تواند میلیاردها تومان ارزش اقتصادی ایجاد کند.

با این حال، در حال حاضر، مدیریت زباله الکترونیکی در کشور ما به خوبی انجام نمی‌شود و این فرصت اقتصادی عظیم تا حد زیادی نادیده گرفته شده است. در این راستا، نیاز به فرهنگ‌سازی در زمینه بازیافت و اجرای قوانین سخت‌گیرانه برای مدیریت این زباله‌ها احساس می‌شود.

---

فرصت‌ها و چالش‌های اقتصادی

---

مدیریت مؤثر زباله‌های الکترونیکی می‌تواند فرصت‌های اقتصادی زیادی ایجاد کند. برآوردها نشان می‌دهد که بهبود در جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های الکترونیکی می‌تواند تأثیرات مثبت اقتصادی برای جامعه داشته باشد. در سال ۲۰۲۲، هزینه‌های تصفیه زباله‌های الکترونیکی ۱۰ میلیارد دلار و هزینه‌های مرتبط با جمعیت و محیط زیست ۷۸ میلیارد دلار بوده است.

با این حال، اجرای سیاست‌های مناسب می‌تواند به صرفه‌جویی‌های قابل توجهی منجر شود، به‌طوری که کشورهای با سیاست‌های مدیریت زباله‌های الکترونیکی به‌طور میانگین ۳۷ میلیارد دلار صرفه‌جویی کرده‌اند.

---

روش‌های بهینه مدیریت زباله‌های الکترونیکی

---

برای مدیریت مؤثر زباله‌های الکترونیکی، نیاز به اجرای روش‌های بهینه زیر است:

تفکیک زباله‌ها؛ جداسازی مواد سمی و مضر از زباله‌ها

فرایندهای مکانیکی؛ استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای جداسازی مواد قابل بازیافت

پالایش؛ استخراج فلزات و مواد ارزشمند از زباله‌ها به کمک روش‌های پیشرفته

ترویج تعمیر و استفاده مجدد؛ افزایش طول عمر تجهیزات از طریق تعمیر و نوسازی آن‌ها

---

پیشنهادات

---

برای بهبود مدیریت زباله‌های الکترونیکی در ایران و دیگر کشورها، پیشنهادات زیر مطرح می‌شود:

• افزایش هزینه‌های بازیافت غیررسمی؛ این کار می‌تواند انگیزه‌ای برای جمع‌آوری صحیح زباله‌ها ایجاد کند
• بررسی و بازرسی تجهیزات؛ با توجه به مواد خطرناک موجود در تجهیزات، بازرسی منظم ضروری است
• سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های بازیابی؛ افزایش سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌تواند به افزایش نرخ بازیافت کمک کند
• آموزش و فرهنگ‌سازی؛ افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت بازیافت و روش‌های صحیح دفع زباله‌های الکترونیکی
• بررسی و بازرسی تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی از منظر داشتن مواد خطرناک در محل تولید و یا در بازار کاهش واردات محصولات الکتریکی و الکترونیکی و کنترل هنگام واردات از منظر داشتن مواد خطرناک
• جداسازی قطعات قابل استفاده مجدد، ارتقا یا بازیابی از سایر قطعات و دفع ایمن قطعات بازمانده
• ممنوعیت و ممانعت از سوزاندن زباله‌های الکترونیک
•  واردات یا تولید رایانه‌هایی با قابلیت ارتقا و دوام بیشتر
• تعیین ایستگاه‌های دریافت و تحویل زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت‌ها و فناوری‌های بازیابی زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی
• جلب همکاری مردم در تفکیک و تحویل این نوع زباله‌ها از طریق مشوق‌های مالی و معرفی فراگیر این نوع طرح‌ها به مردم
• مسئولیت‌پذیری تولیدکنندگان در قبال زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی
• عدم استفاده از مواد خطرناک
• مسئولیت پذیرکردن تولیدکننده در قبال هزینه‌های آنچه که تولید کرده است
• مکلف کردن تولیدکنندگان به پس گرفتن زباله‌ها و مواد ضایعاتی که در این صورت، تولیدکنندگان موادی را که تولید کرده‌اند، در پایان عمر مفید پس خواهند گرفت
• طراحی محصولات برای استفاده طولانی‌مدت و داشتن قابلیت ارتقا و بازسازی و استفاده مجدد
• طراحی برای بازیافت و حصول اطمینان از این که محصولات در هنگام بازیافت، دوباره مواد مضر تولید نکنند
• ایجاد دفاتر و تشکل‌های محلی رسیدگی به موضوع زباله‌های الکترونیک
• بازیابی و استفاده مجدد و اهدای مواد الکترونیکی به مراکزی که به آنها نیاز دارند
• خرید وسایل دوست‌دار محیط زیست و دارای علامت‌های مخصوص این ویژگی
• هدایت نظام نوآوری و تولید کشور به سمت محصولات دوستدار محیط زیست

مدیریت زباله‌های الکترونیکی به‌عنوان یک چالش جهانی و زیست‌محیطی، نیازمند همکاری بین‌المللی و محلی و اجرای سیاست‌های مؤثر است. با توجه به نرخ بالای تولید زباله‌های الکترونیکی و خطرات ناشی از مدیریت نادرست آن‌ها، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بازیافت و آموزش عموم می‌تواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد و محیط زیست کشورها داشته باشد. ایجاد قوانین و مقررات مناسب و ترویج استفاده مجدد از تجهیزات الکترونیکی، کلید موفقیت در این زمینه خواهد بود.