ماهی آزاد نوآوری

ماهیان آزاد بالغ روزی از اقیانوس به محل تولد خود در رودخانه‌های خروشان کوهستانی کوچ می‌کنند تا برای ادامه بقای نسل در همان محلی که به دنیا آمده‌اند، تخم‌گذاری کنند. فرایند کوچ این ماهیان به بالادست رودخانه‌های خروشان، یکی از زیباترین صحنه‌های طبیعی است که احتمالا بسیاری از ما در مستندهای حیات وحش دیده‌ایم و برایمان شگفت‌انگیز بوده است.

چرخه عمر طبیعی این ماهیان، شباهت‌هایی به چرخه سرمایه‌گذاری خطرپذیر دارد. ماهیان آزادی که در اقیانوس رشد کرده‌اند، به صورت معمول در بالادست رودخانه‌های کوهستانی چند هزار تخم می‌گذارند و بعد از تخم‌گذاری به اقیانوس باز می‌گردند. از چند هزار تخمی که یک ماهی آزاد می‌گذارد، کمتر از 30 درصد به مرحله انگشت‌قدی می‌رسند.

این ماهی‌ها یک تا دو سال در مسیر رودخانه رشد می‌کنند و کم‌کم به اقیانوس نزدیک می‌‌شوند. در این مدت در محیط آب شیرین رشد و از منابع غذایی داخل رودخانه تغذیه می‌کنند. هر چقدر که این مسیر از مواد غذایی غنی‌تر باشد و خطرات احتمالی کمتری وجود داشته باشد، احتمال اینکه تعداد بیشتری از ماهیان تازه متولد‌شده به میزانی رشد کنند که بتوانند وارد اقیانوس شوند، افزایش می‌یابد.

در نهایت درصدی از آن‌ها وارد اقیانوس می‌شوند و مراحل رشد اصلی خود را در محیط آب شور اقیانوس طی می‌کنند و افزایش وزن اصلی آن‌ها در اقیانوس اتفاق می‌افتد. اگر این ماهیان نتوانند به اقیانوس راه یابند و از منابع اقیانوس تغذیه کنند، به اندازه‌ای بزرگ نخواهند شد که بتوانند چند سال بعد همچون والدین خود به رودخانه شیرین کوهستانی بازگردند و مسیر ماجراجویانه تخم‌گذاری را کامل کنند.

زیست‌بوم نوآوری کشور و سرمایه‌گذاری ماجراجویانه به چرخه عمر ماهیان آزاد بی‌شباهت نیست. شکل‌گیری جوانه‌های اولیه نوآوری در دانشگاه‌ها، مراکز رشد و شتابدهنده‌ها و پس از آن سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر و بازارهای اولیه، شکل‌دهنده همان مسیر آب شیرین هستند که به صورت طبیعی تعداد زیاد تیم‌ – ایده‌های شکل‌گرفته در بالادست، سفر ماجراجویانه خود را آغاز می‌کنند.

اما متأسفانه به دلایل طبیعی همگی شانس آن را نمی‌یابند که به اقیانوس راه یابند. بخش‌هایی از این مسیر پیوسته نیست و ماهیان کوچکی که سر از تخم درآورده‌اند، به دلیل کم‌عرض بودن رودخانه شانس به مراتب کمتری نسبت به زیست‌بوم‌های مشابه برای عبور می‌یابند. موانع طبیعی که نتیجه ساخت اقتصادی کشور است، در کنار سدهای ساخته‌شده به وسیله خودمان، این مسیر را ناهموار کرده است، این سدها، قوانین دست‌وپاگیر و دخالت‌های غیرطبیعی است که مسیر رودخانه را از مسیر اصلی منحرف کرده است.

گاهی برکه‌هایی در میان مسیر شکل گرفته است که این کسب‌وکارهای کوچک در آن‌ها حبس می‌شوند و هرگز راهی به اقیانوس نمی‌یابند و در نتیجه کوچک و عقیم می‌مانند و هیچ‌وقت نمی‌توانند به چرخه تولیدمثل بازگردند.

این شرایط برای فعالان زیست‌بوم نوآوری و نوپای کشور آشناست؛ کسب‌وکارهایی هستند که به دلیل فقدان دسترسی به منابع کافی یا حبس شدن پشت سد موانع هرگز نتوانسته‌اند راهی به آب‌های شور بیابند. طبیعتا آب‌های شور اقیانوس، فضای اقتصادی آزاد کشور است که شانس رشد آزاد، پرسرعت و با امکان آزادی بالا را به ماهیان تازه رشدیافته که از مسیر رشد اولیه آب‌های شیرین جان سالم به در برده‌اند، می‌دهد.

اگر آب‌های شیرین رودخانه‌ی را مسیر رشد یک کسب‌وکار تصور کنیم، با آنکه بر این باور هستم در این مسیر مشکلات متعددی وجود دارد، اما به گمانم مهم‌ترین چالش زیست‌بوم نوآوری کشور در بخش اقیانوس‌های شور و امکان ورود کسب‌وکارهای متوسط به آن است تا بزرگ شوند؛ به گونه‌ای که چند سال بعد با گرفتن توان و وزن کافی بتوانند به بالادست رودخانه‌های شیرین بازگردنند و چرخه تولیدمثل خود را کامل کنند.

به نظر می‌رسد به دلایل متعدد در دهانه ورودی رودهای شیرین به اقیانوس شور زیست‌بوم نوآوری، حصارهایی خواسته و ناخواسته ایجاد شده است که اتصال و ورود ماهیان آزاد در حال رشد به اقیانوس را مسدود می‌کند و مسیر بازگشت هم مسدود است. این محدودیت باعث خواهد شد شانس رشد کاهش یابد و در نهایت زنجیره تولیدمثل ناقص بماند.

در کنار این، تلاش برای پرورش ماهیان آزادی که به صورت مصنوعی به وجود آمده‌اند و مراحل سخت گذار از رودخانه‌های آب شیرین را طی نکرده‌اند، دسترسی منصفانه و رقابتی به منابع محدودشده اقیانوس را برای ماهیان آزاد طبیعی سخت می‌کند، هر چند بر احتمال زنده ماندن ماهیان پرورشی نخواهد افزود.

برای توسعه زیست‌بوم‌ نوآوری باید مسیر رودخانه آب شیرین را به صورت دوطرفه به اقیانوس آب شور باز کنیم. موانع غیرطبیعی آن را بکاهیم و دسترسی منصفانه اما رقابتی برای تمام ماهیان را در تمام مسیر مهیا کنیم و دسترسی آسان ماهیان در حال رشد در اقیانوس شور را آماده سازیم و راه بازگشت ماهیان به اندازه کافی بزرگ‌شده را به آب‌های شیرین برای تخم‌گذاری مجدد تسهیل کنیم.