نوآوری باید نتیجه ملموس داشته باشد!/ گفت‌وگو با دکتر حمید چوبینه

مدت‌هاست که کمپانی‌ها و مراکز مطالعاتی سلامت به کمک زیست‌فناوری به‌دنبال جایگزین‌کردن روش‌های طبیعی و بر پایه بدن هر فرد برای درمان بیماری‌ها یا برآوردن نیازهایش و حتی هوشمند کردن سلول‌های بدن هستند. ولی چه اندازه این مطالعات به زندگی روزمره بشر وارد خواهند شد؟

دکتر حمید چوبینه، متخصص بیولوژی تولید مثل و رئیس مرکز درمان ناباروری رویش هلال و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران که سابقه مدیریت شهر سالم شهرداری تهران و مجتمع دارویی و درمانی هلال ایران را در کارنامه دارد، معتقد است که نوآوری نباید در مسیری باشد که عموم مردم از دستاوردهای آن محروم باشند.

ایران یکی از کشورهای پیشرو در حوزه پزشکی و درمان ناباروری است و غالباً روش‌های نوین خیلی زود در ایران به‌ کار گرفته می‌شوند. بگویید که امروز ابداعات دانش سلول‌شناسی و درمان ناباروری چه سمت و سویی دارد و در آینده دور یا نزدیک باید منتظر چه دستاوردهایی باشیم؟
نوآوری در حوزه پزشکی بر پایه نگاه‌ها، فرایندها و نیازهای جدید رخ می‌دهد. در طول هزاران سال و از زمانی که انسان زندگی خود را آغاز کرده، برای بیماری‌هایش دست به درمان زده و با نوآوری در درمان و استفاده از ابزارهای جدید خود را از مرگ نجات داده است.

برای مثال امروز امکان فریز کردن جنین، تخمک، اسپرم و سلول فراهم شده و تلاش می‌شود که با ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده به کمک مهندسی بافت، تزریق سلول طبیعی از بافت بدن جای پروتز‌های لگن، زانو، کاشت دندان و سایر روش‌های تهاجمی و ابزار مصنوعی را بگیرد.

در درمان ناباروری محققان در تلاش هستند که در لقاح مصنوعی و IVF روش‌هایی ابداع کنند که اسپرم در مجاورت تخمک قرار گیرد و با کمک فعل‌وانفعالات الکتریکی و میکرومولکولی دیگر نیازی به سوزن‌های ریز میکروسکوپی برای عمل لقاح نباشد؛ زیرا استفاده از سوزن یک روش تهاجمی است و روش‌های جدید به سوی غیرتهاجمی‌‌شدن می‌روند.

علاوه بر اینها تلاش می‌شود لقاح به ‌جای محیط آزمایشگاه در محیط طبیعی بدن مادر انجام شود تا با این کار سرعت و کیفیت لقاح بالاتر برود، ضریب موفقیت باروری بیشتر شود و امکان اصلاح معایب کروموزومی و بهبود ژن‌ها فراهم آید. یک دسته دیگر از مطالعات آزمایشگاهی به‌دنبال این هستند که با روش‌هایی سلول‌های دیواره رحم را هوشیارتر کنند تا اختلالات کروموزومی جنین را با دقت بالاتری شناسایی و آن را دفع کنند.

بدن مادر غالباً جنین‌های دارای اختلال کروموزومی را پس می‌زند، ولی گاهی بدن به‌اشتباه آن را می‌پذیرد. اکنون درمان زوج‌های ناباروری که سلول‌های جنسی آنها مشکل دارد، فقط با اهدا مقدور است. یکی از مطالعات در حال انجام این است که از سلول‌های غیرجنسی خود فرد، سلول جنسی او را تولید کنند و فرزند زوجین از ذخیره ژنتیکی خودشان تولد یابد. البته این تنها چند مورد از مطالعات جدید است که به‌زودی به سرانجام می‌رسند.

روش‌های نوین درمان بیماری و همچنین ناباروری در ایران و البته جهان همیشه در آغاز حاشیه‌های فراوانی دارند و درباره آن پرسش‌های اخلاقی، قانونی و اعتقادی بسیاری مطرح می‌شود. آیا این موضوع‌ بندی بر پای نوآوری است یا مسیر آن را روشن می‌کند؟
در ایران متخصصان بسیار زبده‌ای داریم و یکی از دلایل آن این است که آزادی عمل متخصصان بیشتر و محدودیت‌های قانونی آنها کمتر است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته دست‌زدن به بیمار بسیار پرهزینه است، ولی در ایران پزشکان توانسته‌اند برای درمان بیمار خود جسورانه رفتار کنند.

در حوزه اخلاق در پژوهش هم ما آزادی عمل نسبتاً خوبی داریم و این باعث رشد ایده‌ها و افکار می‌شود، ولی رعایت قانون پایداری در اقتصاد را بیشتر و عوارض را کمتر می‌کند. در حوزه درمان ناباروری و اهدا هم نباید قانون به اندازه‌ای باز باشد که در آینده پیامدهای ژنتیکی آن را نتوان کنترل کرد.

مثلاً به‌دلیل اهدای مکرر تخمک از یک زن ممکن است در آینده ازدواج خواهر و برادر ژنتیکی صورت گیرد. از طرفی قوانین به اندازه‌ای محدود نباشند که یک زوج خواهان فرزند از آن محروم شود. در اینجا کمیته‌های اخلاق پزشکی با کمک قانون‌گذاران با پیش‌بینی‌های لازم برای امروز و آینده اخلاق و قوانین پزشکی، چارچوب‌های آن را تعیین می‌کنند تا مسائل ناگواری رخ ندهد.

می‌توان برای روش‌هایی که هر روز نو می‌شوند و دستاوردهایی که هر روز بیشتر شگفتی می‌آفرینند، سقف گذاشت؟ نوآوری در سلامت، تا کجا به انسان آسیب نمی‌زند؟
ما باید بر مبنای اصول و چارچوب‌های اخلاقی که پایه اصلی نهاد بشری هستند، دریچه‌های جدیدی برای نوآوری باز کنیم. نوآوری همیشه همراه بشر است، ولی آیا دستاوردهای نوین در دسترس همه بوده و همه توانسته‌اند از آن استفاده کنند؟ روشن است که نه. ضمن اینکه دستاوردهای نو باید بتوانند به استفاده برسند، نه اینکه به‌دلیل سرعت بالا در ابداعات جدید، این یافته‌ها هنوز به‌کارنیامده کنار گذاشته شوند.

نوآوری باید در مسیری باشد که بیشترین تعداد مردم با هزینه کمتر از آن بهره‌مند شوند. زیست‌فناوری از علوم پیشرو است و دور نیست که در آینده قطعات بدن یا در محیط بدن حیوانات یا در محیط آزمایشگاه و از جنس سلول‌ها و بافت‌های طبیعی ساخته شود. چند هفته قبل قلب یک انسان را در بدن میمون تولید کردند و به انسان پیوند زدند و آن فرد هنوز زنده است.

الان بخش‌هایی از بافت‌ها در آزمایشگاه تولید می‌شود. پس قطعاً بشر در آینده عمر طولانی‌تری خواهد داشت؛ زیرا در صورت بیماری و آسیب می‌تواند اندام‌های خود را سفارش دهد تا تولید کنند و این اندام‌ها کیفیت زندگی و سلامت او را بهتر می‌کنند. حتی شاید بیمار نیاز به دارو هم نداشته باشد و به ‌جای تحمل شیمی‌درمانی‌ها یا دیالیزهای سنگین، بخش بیمار بدن خود را تعویض کند.

با این توصیف دستاوردهای جدید تا جایی می‌تواند معادلات اقتصاد سلامت را تغییر دهد که شاهد تحولاتی در صنعت دارو و حتی صنعت تجهیزات پزشکی یا حتی سقوط شکل فعلی این صنعت باشیم.
بله، این معادلات تغییر خواهند کرد؛ زیرا در بسیاری از درمان‌ها استفاده از دارو کم یا حذف می‌شود و شاید به اشکال جدیدی از آن نیاز باشد. اکنون مثلاً بافت‌های مَفصلی آسیب‌دیده با مفاصل مصنوعی عوض می‌شوند. ولی در گام بعدی سلول‌های مفصلی با کمک بافت طبیعی بدن فرد ترمیم می‌شود. این موضوع در دندان‌پزشکی نیز رخ می‌دهد و ایمپلنت‌ها جای خود را به سلول‌های قابل رشد دندانی خواهند داد. چنان که در بسیاری از درمان‌های ترمیمی مانند پوست همین امروز هم از روش‌های اینچنینی استفاده می‌شود.