کاهش شش برابری ارزش پول ملی

نشست سالیانه گروه دی.ان.ای یونیون با حضور مدیران این مجموعه، ناصر پاشاپور نیکو مدیرعامل گروه dnaunion، محمد موسوی عضو هیئت‌مدیرۀ گروه و مدیرعامل آژانس ارتباط تصویر اشاره و کامیار امامی مدیرعامل شرکت پژوهش بازار و رسانه برگزار شد. در این نشست گزارشی از وضعیت اقتصادی ایران با تأکید بر کرونا و تحریم ارائه شد. پس از ارائه گزارش، مدیران گروه به سؤالات خبرنگاران پاسخ دادند.

بررسی اقتصاد ایران نشان می‌دهد که کشور یکی از پرچالش‌ترین شرایط اقتصادی و اجتماعی را طی دهه‌های گذشته تجربه می‌کند. شرایطی که دو عامل تحریم و کرونا در شکل‌گیری آن تأثیر بسزایی داشته است. بحران‌های اقتصادی ایران از ماه می 2018، یعنی زمانی که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور پیشین ایالات‌متحده، توافق هسته‌ای ایران (JCPOA) را نقض کرد و سپس از آن خارج شد، به اوج خود رسید. وقتی ایران با شوک اقتصادی و به دنبال آن نارضایتی گستردۀه اجتماعی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد، همه‌گیری کووید – ۱۹ از اوایل سال 2020، شرایط بحرانی کشور را به سطح بالاتری رساند.

سیر نزولی رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) در ایران
چالش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی باعث کندی حرکت چرخ‌های اقتصادی کشور و کاهش تولید ناخالص داخلی شده‌اند. با بازگشت تحریم‌ها از سال 1396، تولید ناخالص داخلی روند کاهشی به خود گرفت و این روند با شروع بحران کرونا و مسائل ناشی از آن مانند بسته‌شدن مرزها سرعت بیشتری گرفته است.  

تحریم‌های بین‌المللی نیز بر بخش عمده‌ای از  اقتصاد ایران که به صنعت نفت وابسته است، تأثیر گذاشته و می‌توان گفت بیشترین میزان کاهش GDP ناشی از همین تحریم‌هاست. در سال 1398، تولید ناخالص در بخش نفتی رشد منفی 35‌ درصدی را تجربه کرد و در این دوره تحت‌تأثیر این رشد منفی، تولید ناخالص داخلی 8/6 درصد کمتر شده است. روند کوچک‌ شدن اقتصاد ایران با شروع همه‌گیری کرونا و در بهار 1399 با کاهش 5/3 درصدی ادامه یافت. 

کوچک‌شدن اقتصاد باعث شد ایران از اهداف تعریف‌شده دور بماند. در سند چشم‌انداز 1404، برای تبدیل‌ ایران به قدرت اول اقتصادی منطقه هدف‌گذاری شده بود. برای تحقق این هدف، متوسط رشد اقتصادی سالانه 8 درصد نیاز بود، اما با شروع مجدد تحریم‌ها در سال 1396، رشد واقعی اقتصادی ایران از هدف تعیین‌شده فاصله گرفت. این فاصله در سال 1398 به بالاترین انحراف خود از زمان توافق هسته‌ای ایران (برجام) رسید.

مهم‌ترین پیامد بحران فوق این بود که در مقایسه با سال 1395، ارزش پول ملی کاهش شش برابری را در برابر دلار تجربه کند.

افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در پی کاهش ارزش ریال
در پی کاهش ارزش ریال از سال 95، ایرانیان برای حفظ دارایی‌های خود به‌ سمت بازارهای دیگری مانند خرید دلار، سکه، طلا، مسکن و سرمایه‌گذاری در بورس سوق پیدا کردند. طی این مدت‌زمان، دلار بیش از شش برابر رشد کرد و بازدهی 61 درصدی را در سال 99 داشت. قیمت سکه و طلا نیز از سال 95، میزان 8/9 درصد رشد داشته است. همچنین در سال 99، سکه 81 درصد و طلا 73 درصد بازدهی داشته‌اند. شاخص بورس رشد 22 درصدی را از سال 95 شاهد بوده است.

توجه به بورس از اواسط سال 98 بیشتر شد و این بخش از بازار بیشترین جذب نقدینگی را در بهار 99 به خود دید. بازدهی بورس در سال 99 میزان 157 درصد بوده است. بازار مسکن نیز از سال 95 رشد داشت و این بخش با رشد پنج برابری، در سال 99 بازدهی 83 درصدی داشته است.

نرخ بیکاری از 1397 تا کنون
وقتی شرایط اقتصادی از توازن خارج می‌شود، افزایش بیکاری نمود دیگری پیدا می‌کند. طبق گزارش مرکز آمار، نرخ بیکاری در جمعیت بالای 15 سال روند کاهشی دارد. نرخ بیکاری سال 1399 در حدود 6/9 درصد برآورد شده است. این در حالی ا‌ست که طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نرخ واقعی بیکاری در تابستان 99 در حدود 5/18 درصد بوده است؛ بدین ترتیب نرخ واقعی بیکاری در این دوره بیش از دو برابر برآورد مرکز آمار تخمین زده می‌شود.

آمار طلاق و تولد نیز در وضعیت اقتصادی ایران قابل توجه است. طبق داده‌های سازمان ثبت احوال در سال 1399، در ازای هر سه ازدواج، یک طلاق ثبت شده است که در مقایسه با سال 1390 دو برابر شده است. در شرایط حال حاضر آمار تولد نیز روند کاهشی داشته است.

روند افزایشی مهاجرات ایرانیان یکی دیگر از مواردی‌ است که این روزها خبرساز شده و طبق گزارش رصدخانۀ مهاجرت ایران، تعداد مهاجران ایرانی در جهان طی سال‌های 2010 تا 2019، حدود 28 درصد افزایش داشته است. در پی تغییر و تحولات اقتصادی ناشی از تحریم‌ها در سال‌های 1397 و 1398، میل به مهاجرت در بین دانشجویان ایرانی خارج از کشور افزایش بیش از دوبرابری داشته است.

روند افزایشی نرخ تورم از سال 1396
تورم افسارگسیختۀه اقتصاد ایران یکی دیگر از مواردی‌ است که توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. نرخ تورم 12ماهۀه منتهی به تیر 1400، طبق گزارش مرکز آمار به  2/44 درصد رسید. این نرخ تورم در بالاترین میزان خود در دوره‌های متوالی گذشته بوده است. ناپایداری و افزایش نرخ تورم که به افزایش قیمت هزینه‌های زندگی شامل خوراک و مسکن و… منجر شده، با فشار بیشتری بر گروه‌های کم‌درآمد تأثیر گذاشته است. افزایش نرخ تورم باعث افزایش چند‌برابری قیمت کالاهای اساسی زندگی شده است.

افزایش نرخ تورم باعث فقیرتر شدن مردم ایران شده است. با بررسی هزینه‌های زندگی در شهر تهران، مجموع هزینه‌های زندگی در خانوار چهارنفره در تیر 1399 حدود 8/8 میلیون تومان برآورد شده است. از این هزینه، 25 درصد به سبد غذایی مطلوب طبق تعریف وزارت بهداشت اختصاص دارد. این در حالی ا‌ست که هزینۀ زندگی یک خانوار چهارنفره در مرز فقر، حدود نصف این رقم تخمین زده می‌شود که 8/31 درصد آن به سبد غذایی (حداقل خوراک لازم) اختصاص داده می‌شود.

خط فقر در مناطق مختلف شهری کشور در تابستان 97 رشدی بین 4/22 تا 8/25 درصد نسبت به دورۀه مشابه در سال 96 داشته است. نرخ  فقر در سال 1396 در حدود 16 درصد برآورد شده و طبق تخمین، این نرخ تا پایان سال 1397 به عددی بین 25 تا 35 درصد رسیده است. عدد دقیقی از نرخ فقر در سال‌های اخیر ارائه نشده، اما با در نظر گرفتن تغییرات اقتصادی از سال 97 به بعد، محتمل است این میزان به سطوح بالاتری نیز رسیده باشد.

کاهش مستمر قدرت خرید میان مردم رابطۀه مستقیمی با میزان خط فقر دارد. بررسی تغییرات سرانۀه تولید ناخالص داخلی GDP پس از خروج آمریکا از برجام، نشان از کاهش مستمر قدرت خرید دارد. در سال‌های 97 و 98 به‌ترتیب شاهد کاهش 3/7 و 8 درصدی در این شاخص هستیم. همچنین بررسی تغییرات سرانۀ مصرف کالاهای اساسی در طرح هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار ایران بیانگر کاهش مصرف کالاهای اساسی بوده است. گوشت قرمز با کاهش 20 تا 30 درصدی در سرانۀه مصرف متوسط کشوری بیشترین میزان کاهش را داشته است. در دهک سوم یا خط فقر، میزان مصرف این کالاها بیشتر تحت‌تأثیر قرار گرفته است. میزان کاهش سرانۀه مصرف در این دهک برای گوشت گوساله، گوشت گوسفند و روغن نباتی به‌ترتیب 36 درصد، 24 درصد و 19 درصد بوده است.

31درصد افراد در جست‌وجوی شغل دوم یا اضافه‌کاری
در اثر ناهمخوانی درآمد و هزینه در پی بحران اقتصادی، خانوارها با مشکلات اقتصادی متعددی از جمله مدیریت هزینه‌ها، تأمین معیشت و خوراک، مسکن و ازدواج مواجه شدند. بیش از 90 درصد خانوارها به دنبال راهکاری برای کاهش تأثیر افزایش هزینه‌های ناشی از بحران در زندگی خود هستند. خرید کمتر اقلام ضروری مانند مواد غذایی و کمترضروری مانند پوشاک، همچنین تغییرات الگوی زندگی در برنامه‌های تفریحی، از راهکارهایی است که بیش از 80 درصد خانوارها در پاسخ به افزایش هزینه‌های زندگی در پیش گرفته‌اند.

همچنین به دنبال بحران اقتصادی پیش‌آمده، بسیاری از خانوارهای ایرانی برنامه‌های پیش‌بینی‌شدۀه خود را به تعویق انداخته یا کنسل کرده‌اند.

در چنین شرایطی، خانوارهای ایرانی سعی دارند الگوهای رفتاری خود را به‌سرعت تغییر دهند. طبق بررسی‌های صورت‌گرفته، 80 درصد از خانوارها در الگوهای خرید خود تغییراتی برای کم‌کردن هزینه‌ها داشته‌اند. خرید از فروشگاه‌های ارزان‌تر، توجه و جست‌وجو به دنبال تخفیفات و پروموشن‌ها و خرید از برندهای ارزان‌تر، بیشترین راهکارهای به‌کاربرده‌شده هستند.

تأثیرات کرونا: خانه‌نشینی اجباری، بیکاری و مشکلات اقتصادی
به دنبال بحران کرونا، از هر 10 نفر 9 نفر درگیر همه‌گیری شده‌اند. بیش از یک‌پنجم افراد خانه‌نشینی، بیکاری و مشکلات اقتصادی را داشته‌اند. علاوه بر این، زمان سپری‌شده در خانه در دوران همه‌گیری با افزایش 45 درصدی، از حدود 15 ساعت به 21 ساعت در شبانه‌روز رسیده است. از هر 10 نفر، دو نفر کاهش برنامه‌های تفریحی و غیرضروری بیرون از خانه را تجربه کرده‌اند. مشکلات روحی، افسردگی، ترس و نگرانی از دیگر تأثیرات این همه‌گیری بوده است.

طبق گزارش مرکز آمار در بهار 1399، تحت‌تأثیر کرونا حدود دو میلیون نفر از بازار کار خارج شده‌اند. همچنین بیش از 65 درصد از افراد نگران ابتلا به بیماری، عدم ایمنی و قرارگیری در معرض ویروس هستند. بیش از 60 درصد نگران از دست ‌دادن شغل و کاهش درآمد خود هستند. ابتلا به مشکلات روحی و ‌روانی از دیگر نگرانی‌ها در دوران همه‌گیری است. در مجموع بیش از 80 درصد افراد در دوران خانه‌نشینی ناشی از همه‌گیری، زمان بیشتری را با خانوادۀه خود سپری کرده‌اند. تماشای بیشتر از قبل تلویزیون و گذراندن وقت بیشتر برای ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی، از دیگر فعالیت‌های این دوران بوده است. نیمی از افراد زمان بیشتری به مطالعه، یادگیری مهارت‌های جدید و ورزش‌ کردن اختصاص داده‌اند.