در تب‌وتاب و موج نوآوری دهه اخیر در ایران و جهان، صنایع مختلفی دچار تغییرات بنیادین شدند؛ اما یکی از مهم‌ترین شاخه‌های اقتصادی در کل جهان از این بازی عقب ماند. معادن و صنایع معدنی به شکل قابل توجهی با نوآوری و این موج فناورانه همراه نشدند. این در حالی است که هم عیار ذخایر معدنی در حال کاهش است و هم دسترسی سطحی آنها و هم اینکه در پروسه استخراج فرآوری و تبدیل به محصول مشکلات و چالش‌های فراوانی پیش روی این حوزه وجود دارد.
هرچند تاکنون شرکت‌های فناور زیادی در حوزه معادن و صنایع بزرگ محصولات متنوعی تولید کرده‌اند، اما سهم نوآوری این حوزه نسبت به سایر حوزه‌ها بسیار ناچیز است. عدم استقبال نوآوران از حوزه‌هایی مانند صنایع بزرگ و معادن و صنایع مرتبط با استخراج دلایل مختلفی دارد. اما شاید مهم‌ترین مشکل نبود حلقه‌های پیونددهنده باشد.
پیشرفت‌های علمی و پژوهش‌های دانشگاهی بسیاری درباره حل چالش‌های این حوزه اتفاق افتاده و محصولات بومی زیادی هم وجود دارد، اما فاصله میان دانشگاه و بازار و نبود مسیر‌های ارتباطی بین این دو موجب شده هم صنایع و منابع معدنی کشور در بهره‌وری و حل چالش‌ها به مشکل بخورند و هم شرکت‌هایی که راهکارهای خلاقانه و بومی برای حل این چالش‌ها دارند، صدایی نداشته باشند و نتوانند محصول خود را به بازار معرفی کنند.
سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) چند روز پیش رویدادی را با هدف اتصال و شبکه‌سازی نوآوران و شرکت‌های دانش‌بنیان با عنوان دایان3 در حوزه HSE برگزار کرد که در آن چهار شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مرتبط با معادن و صنایع معدنی محصولات خود را به فعالان این حوزه ارائه دادند. در حاشیه این رویداد با سلمان نصر، مدیر مرکز نوآوری ایمینو مصاحبه کردیم و از او درباره اهداف و فلسفه وجودی این رویداد و مرکز نوآوری ایمینو پرسیدیم.
آقای نصر لطفاً درباره ایمینو و فعالیت‌های آن برایمان بگویید. ماهیت رویدادهای دایان چیست و چه هدفی را دنبال می‌کند؟
ایمینو حلقه اتصال دانش و فناوری‌های نوین به چرخه معادن و صنایع معدنی کشور است. با توجه به اهمیت این بخش و لزوم حرکت به سمت نوآوری، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) در راستای بسط، توسعه و حمایت از کسب‌و‌کارهای نوپا (استارتاپ‌ها) این مرکز را با تمرکز بر نوآوری و انتقال فناوری در شهریورماه 1399 راه‌اندازی کرد.
مرکز نوآوری و شتاب‌دهی ایمینو با هدف ترغیب فناوران و نوآوران به ایده‌پردازی در بخش معادن و صنایع معدنی، تسهیلگری و شبکه‌سازی در اکوسیستم نوآوری بخش معدن در راستای توسعه بازار و کاهش هزینه‌ها و افزایش بازدهی کار برای هسته‌های فناور تشکیل شده است. سلسله‌رویدادهای دایان که اکنون سومین رویداد آن را برگزار کردیم، در جهت شبکه‌سازی و هم‌رسانی بخش نوآوری با صنایع معدنی و حوزه معدن برگزار می‌شود. در دایان‌های قبلی حوزه فولاد و ماشین‌آلات را برگزار کردیم و امروز دایان3 در حوزه HSE یا سلامت و ایمنی محیط زیست برگزار شد. دایان۴ هم در حال برنامه‌ریزی است که برنامه آن به‌طور اختصاصی در حوزه اکتشاف تدوین خواهد شد.
این رویدادها چه ساختاری دارند و مخاطبان آن چه کسانی هستند؟
ایمینو به این بینش رسیده که رویدادهای بزرگ نتیجه‌بخش نیست یا نتایج آن بسیار اندک است، بنابراین با برگزاری پیش‌رویداد‌های کوچک‌تر سعی می‌کنیم همان نتیجه‌ای را بگیریم که در صورت برگزاری رویداد بزرگ‌تر خواهیم گرفت. در این شیوه ابتدا شرکت‌های دانش‌بنیان را از طریق مبادی مختلف، شناسایی و جذب می‌کنیم؛ سپس با بررسی و نظر کارشناسان آنها را غربال کرده و از بین آنها چند شرکت را انتخاب می‌کنیم.
این تیم‌ها، تیم‌هایی هستند که قابلیت ارائه محصول‌شان را دارند. در یک نشست با حضور مدیران مختلف از جمله مدیران ایمیدرو نیازها و چالش‌های این شرکت‌های دانش‌بنیان شناسایی می‌شود. به این ترتیب محتوای رویداد را از پیش تعیین کرده‌ایم، نیازها را شناخته‌ایم و اهدافی را که باید در برگزاری رویداد اصلی به آن برسیم، بسیار مؤثرتر تدوین خواهیم کرد.
شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه معادن و صنایع معدنی با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستند؟
با توجه به تجربه‌ای که داریم، سه چالش اصلی دانش‌بنیان‌ها را درک کرده‌ایم. عمده چالش‌های این شرکت‌ها در سه بخش تقسیم‌بندی می‌شود. چالش اول، تأمین مالی؛ چالش دوم، توسعه محصول و چالش سوم هم توسعه بازار است. ایمینو با توجه به رسالتش قصد دارد بین ذی‌نفعان حوزه معادن و صنایع مرتبط و شرکت‌های دانش‌بنیان ارتباط ایجاد کند؛ شرکت‌های دانش‌بنیانی که محصولی دارند، اما به آنها فضا داده نشده است.
شکل حمایت ایمینو از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان چگونه است؟ لطفاً در مورد فرایند شتاب‌دهی هم توضیح دهید.
در حال حاضر پنج تیم استارتاپی تحت پوشش ایمینو هستند و به‌تازگی دو خروج موفق هم داشته‌ایم. در بین دانش‌بنیان‌ها هم حدود ۴۰ تیم تحت حمایت مرکزند و به شش تیم هم فضا اختصاص داده‌ایم. ایمینو قصد ندارد نقش یک شتاب‌دهنده را بازی کند. عمده هدف ما شبکه‌سازی و هم‌رسانی پتانسیل‌های فناورانه و دانش‌محور جوان با حوزه معادن و صنایع معدنی است. از آنجایی که ما زیرمجموعه یک نهاد دولتی هستیم، قصد نداریم به حوزه‌هایی وارد شویم که مرتبط با بخش خصوصی است. از این رو بیشتر نقش حاکمیتی و نظارتی را بر عهده داریم. برگزاری این رویدادها نیز هم‌راستا با سه چالش اصلی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است که پیش‌تر گفتم. ایمینو در واقع یک چتر حمایتی بر سر ذی‌نفعان حوزه معادن و صنایع معدنی است.
حوزه معادن و صنایع معدنی چه ظرفیت‌هایی برای نوآوری دارد؟ به نظر می‌رسد این حوزه از نوآوری کمتری بهره‌مند بوده، دلیل آن چیست؟
این حوزه یکی از حوزه‌هایی است که هم بسیار ثروت‌آفرین است و هم اینکه فرصت‌های بی‌شماری در آن وجود دارد، اما متأسفانه سهم کمی از نوآوری‌های یک دهه گذشته دارد.
نه‌فقط در ایران، بلکه در سراسر دنیا هم همین وضعیت وجود دارد. از یک میلیون استارتاپ در حوزه‌های مختلف فقط ۹۰۰ استارتاپ در حوزه معدن فعال هستند. دلیل اصلی این است که چالش‌های شرکت‌های بزرگ معدنی عمدتاً درون‌زاست و معمولاً خودشان آن را حل می‌کنند. دلیل دوم هم عدم شناخت است.
نوآوران با نیازها آشنا نیستند و بازیگران معدن هم با پتانسیل نوآوری و محصولات نوآورانه. شرکت‌ها و ارگان‌های تصمیم‌گیر هم در این میان نقش تعیین‌کننده دارند. باید از رویکردهای کلان به سمت رویکردهای توسعه‌ای نوآور رفت و چابکی را به این فضا تزریق کرد. شرکت‌ها و هلدینگ‌های بزرگ هم که پروژه‌های مگاسایز دارند، کمتر وارد این فضاها می‌شوند. تصور غلطی هم رایج است که احیاناً نمی‌خواهند خودشان را هم‌اندازه شرکت‌های نوپا کنند. مشکل این‌گونه نگاه‌هاست.
این مشکلات چطور و به دست چه نهادی باید حل شود؟ نقش ایمینو در حل این مشکلات چیست؟
مدیران باید در تصمیم‌گیری کلان تغییر نگرش دهند. حالا که امسال سال حمایت از دانش‌بنیان‌هاست، تمرکز روی این حوزه است. این تمرکز نباید در سال بعد تغییر کند یا از دست برود؛ چراکه ما تأثیر نوآوری را در فضای معدن و صنعت دیده‌ایم. سیاست‌های بالادستی باید تغییر کند. باید تقاضاهای پنهان را کشف کرد و چالش‌های واقعی را فهمید. اینجاست که ایمینو می‌تواند به‌عنوان یک حلقه کلیدی که هم نیاز را می‌شناسد و هم راهکار حل چالش را رصد کرده یا تحت حمایت خود دارد، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کند. البته باید اراده‌ای هم از سمت فعالان و ذی‌نفعان برای پذیرش این تیم‌ها وجود داشته باشد.
وضعیت سرمایه‌گذاری روی شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها در این حوزه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ببینید، اکثر این تیم‌ها خسته از ارائه هستند؛ زیرا در برنامه‌ها و رویدادهای مختلف ارائه داده‌اند و نتیجه نگرفته‌اند. تیمی را می‌شناسم که نیاز به 500 میلیون سرمایه داشت و در بیش از 20 برنامه و ارائه موفق نشد این سرمایه را جذب کند. تغییر نگرش در سرمایه‌گذاری و حرکت به سوی سرمایه‌گذاری خطرپذیر هم یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند اصلی‌ترین چالش تیم‌ها را حل کند. حداقل خطرپذیری که در این فضا می‌توان داشت این است که کمتر از محصولات نوپا، استاندارد جهانی بخواهیم.
درست است که در بعضی شاخه‌ها لزوم استفاده از استانداردهای خاص جزء قانون است، اما واقعاً محصولات زیادی هم وجود دارد که می‌توان با کمی اغماض و با نگاه حمایتی آن را خرید. حتی با این دید که این محصول ممکن است به احتمال زیاد در خط تولید من کار نکند. این نگرش وجود ندارد، البته بخشی از آن ناشی از ساختارهای به‌روزنشده مدیریتی در شرکت‌ها و صنایع است.
هیچ مسئول خریدی نمی‌تواند محصولی را بخرد که ممکن است کار نکند؛ چراکه باید پاسخگو باشد. این نگاه باید از بالا تغییر کند. محصولاتی در این حوزه وجود دارد که بسیار کارآمد است، اما تیم توان پرداخت هزینه‌های دریافت استاندارد را ندارد. پس نمی‌تواند بفروشد. اینها سرخوردگی می‌آورد و موجب از دست رفتن انگیزه در تیم‌ها و در نهایت مهاجرت نخبگان خواهد شد.
در بودجه‌های سازمان‌های مرتبط که بعضاً تا 40 میلیارد تومان صرف تحقیق و توسعه می‌شود، باید یک ردیف بودجه ریسک هم تعریف شود تا بتوانیم هرچه بیشتر از این تیم‌ها حمایت کنیم. نوآوری باید در بندهای قرارداد پروژه‌های بزرگ گنجانده شود. برای یک پیمانکار فرقی نمی‌کند چگونه به تعهداتش عمل کند، اما اگر نوآوری و بهره‌مندی از فناوری‌های روز جزء بندهای قرارداد باشد و به‌کارگیری و خرید خدمت و محصول از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان نیز دارای مشوق‌های انگیزشی باشد، وضع ما خیلی فرق خواهد کرد.
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/ihdw
