پرواز از باند ۸۰ میلیارد دلاری به بازار ۱۶۰ میلیارد دلاری/بهروز حاجیان تهرانی، مدیرعامل شرکت پیشتاز طب زمان

سلامت، صنعتی با ارزش ۱۰ تریلیون دلاری است، ولی زمانی می‌توانیم سهم درستی از آن برداریم که زیرساخت‌های تولید را توسعه دهیم و فناوری‌هایی را که در مرز دانش هستند، به طور جدی رشد دهیم.

بهروز حاجیان تهرانی، مدیرعامل شرکت تولید تجهیزات آزمایشگاهی پیشتاز طب زمان، آینده‌پژوه و رئیس انجمن تأمین‌کنندگان تجهیزات آزمایشگاه‌های تشخیص طبی می‌گوید دنیای سلامت و پزشکی در آینده نزدیک چهره دیگری خواهد داشت و بهترین راه رشد این است که واردکنندگان را به سرمایه‌گذاری در تولید محصولاتی که وارد می‌کنند، ترغیب کنیم.

آماری کلی از ارزش و گردش مالی سلامت ایران و جهان بدهید. مهم‌ترین کسب‌و‌کار‌های بخش خصوصی در صنعت سلامت ایران بر اساس تأثیرگذاری، گردش مالی و قدمت چه حوزه‌ها یا شرکت‌هایی هستند؟
من می‌توانم درباره بازار سلامت دنیا و حجم آن صحبت کنم، زیرا اطلاعات و گردش مالی آن‌ها ثبت می‌شود و شرکت‌های بزرگ بورسی هستند. درباره بازار ایران از روی داده‌های مختلف و ثبت واردات فقط تخمین می‌زنم. ارزش صنعت سلامت دنیا حدود ۱۰ تریلیون دلار است که در دوران کووید ۱۹ با مصرف بیشتر محصولات پزشکی این عددها کمی جابه‌جا شد. از این رقم حدود دو تریلیون دلار گردش مالی سلامت در دنیاست.

گردش مالی سلامت ایران بر اساس اعداد و ارقام واردات و تولید که در سال ۲۰۱۸ بر اساس آن ارز نیمایی تعیین کردند، حدود چهار هزار میلیارد بود که حدود ۵/۳ هزار میلیارد ارز به آن تخصیص داده شد. این نشان می‌دهد که ما کمتر هزینه می‌کنیم ولی نسبت به بسیاری از کشورهای در حال توسعه، هزینه سرانه سلامت بالاتری داریم. تخصص ما در پیشتاز طب، IVD یا صنعت تشخیص آزمایشگاهی است.

بازار ۲۰۱۸ در صنعت تشخیص حدود ۵۰۰ میلیون دلار بود. با تست‌های خانگی و خارج از محیط آزمایشگاه این رقم به بیش از ۷۰۰ میلیون دلار هم می‌رسید. در ۲۰۱۸ بازار دارو در دنیا نزدیک ۱۴۰۰ میلیارد دلار، بازار تجهیزات پزشکی حدود ۵۰۰ میلیارد دلار و تشخیص ۸۰ میلیارد دلار بود. در ایران هم همین نسبت وجود دارد. تخمین می‌زنیم که اندازه بازار تجهیزات پزشکی هفت یا هشت برابر تشخیص و دارو حدود ۲۰ برابر تشخیص است.

ما در تجهیزات پزشکی بیشتر واردکننده و در دارو در سطوح مختلف تکنولوژیک بیشتر تولیدکننده بودیم. دارو در همه دنیا قدیمی‌تر است و در ایران هم صنعت دارو در سطوح مختلف به‌خوبی شکل گرفته است. البته در دارو هم واردات سنگینی داشتیم و شرکت‌های بزرگی مانند فایزر در کشور فعال بودند.

در تشخیص کمتر از ۱۰ درصد نیاز کشور را تولید کردیم ولی پیش‌بینی می‌کنیم که با وجود تحریم‌ها، مشکلات ارزی و جابه‌جایی پول این رقم به بالای ۵۰ درصد در چند سال آینده برسد. در تجهیزات پزشکی شرکت‌های بزرگی مانند روش، ابوت، زیمنس که بیشتر تجهیزات آزمایشگاهی و بیمارستانی ما را شامل می‌شود، سیسمکس و بیومریو وارد شده و استفاده می‌شود.

البته این محصولات شامل تحریم‌ها نبودند ولی واردات آن‌ها به دلیل مبادلات مالی سخت بود. این نقشه کلی صنعت سلامت ایران و جهان به ساده‌ترین مدل است.

بر اساس مطالعات آینده‌پژوهی، هرچه در حوزه سلامت جلو می‌رویم، چه اتفاقی می‌افتد و تعامل ما با جهان چه سمت‌وسویی خواهد داشت؟
کشور ما به دلیل وجود تک‌محصولی پول‌ساز به نام نفت، یک ساختار کاملا وارداتی دارد. ولی به چند دلیل پیش‌بینی می‌کنم که شاهد رونق تولید خواهیم بود. مهم‌ترین آن تحریم و مشکلات انتقال پول برای واردات است. کشور ما زیرساخت‌های نسبتا قوی در سلامت دارد و دیگر نمی‌تواند سرویس‌های سلامت را لغو کند.

اگر تاکنون دستگاهی داشتیم که یا خیلی گران است یا به‌سختی وارد می‌شود و با تعرفه‌های سلامت سازگار نیست، پس باید ساخته شود. یکی از معدود اتفاقات خوب دوره کرونا این بود که تولیدکنندگان نشان دادند که به‌سرعت محصولات موردنیاز کشور را می‌سازند.

در این مدت تست‌های تشخیصی و دستگاه ونتیلاتور با قیمت بسیار پایین‌تر ساخته شد تا جایی که تقریبا دیگر اجازه واردات ندادند یا ارز به آن تخصیص نیافت. همان‌طور که گفتم پیش‌بینی‌ها تأمین ۵۰ درصدی نیازها در سال‌های آینده است. واردات سخت است و واردکنندگانی که می‌خواهند در این صنعت بمانند، به تولید و سرمایه‌گذاری توجه بیشتری خواهند داشت.

من در انجمن‌های مختلفی عضو هیئت‌مدیره هستم و به دنبال ایجاد ساختاری در انجمن‌ها هستیم که سرمایه‌های انسانی، تجربه و منابع شرکت‌های واردکننده در کنار تولید قرار بگیرد. وظیفه ما در انجمن‌ها و البته وظیفه دولت ایجاد زیرساخت‌هایی است که آن‌ها را به عنوان سرمایه‌گذار و شرکای تجاری با بخش تولید و تیم‌های فناور پیوند دهد.

مسیر رشد و نوآوری در صنعت سلامت به نفع کدام حوزه است و IVD چه تحولاتی را تجربه خواهد کرد؟
در سلامت نمی‌توان گفت که در یک حوزه تکنولوژی بیشتر توسعه داشته و در یک حوزه کمتر. سرعت رشد IVD بیشتر است و ایران هم دنباله‌رو این جریان است. در صنعت سلامت سرعت رشد برخی حوزه‌ها خیلی بالاست و ابزارهایی مانند هوش مصنوعی، واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR) و مانند آن‌ها تحولات جدی در پزشکی و سلامت ایجاد خواهند کرد.

واتسون یک نمونه برجسته از هوش مصنوعی پزشکی است. دنیای سلامت و پزشکی در آینده نزدیک چهره دیگری خواهد داشت. هوش مصنوعی با استفاده از الگوریتم‌ها، در تصویربرداری پزشکی می‌تواند با دقت بسیار بالا تحلیل و تفسیر انجام دهد. در این میان IVD به‌سرعت رشد می‌کند، زیرا جوان‌تر است و بر حوزه‌های دیگر سلامت تأثیرگذار است.

اگر با تشخیص زودرس و از روی ژنتیک فرد ریسک بیماری‌هایش را بشناسیم، پیشگیری را آغاز می‌کنیم. از طرفی تشخیص از آزمایشگاه‌ها به سمت خانه‌ها و مطب پزشکان می‌رود، زیرا دستگاه‌های کوچک با کاربری آسان خواهند توانست صدها تست را یکجا انجام دهند و با گوشی همراه اطلاعات را بخوانند یا توسط یک اپلیکیشن ثبت کنند تا هوش مصنوعی آن را تفسیر کند.

اساسا تشخیص کم‌هزینه‌ترین و پرفایده‌ترین بخش صنعت سلامت است، زیرا ۶۵ درصد اطلاعات پرونده پزشکی بیماران را تشکیل می‌دهد و این عدد بالایی است. در آینده بر اساس مدل ژنتیکی افراد، پزشکی به سمت شخصی شدن می‌رود و با پیش‌بینی یا تشخیص بیماری، پیشگیری یا درمان مختص همان فرد انجام می‌شود.

استنباط من این است که اگرچه IVD بزرگ‌ترین بازار را ندارد، ولی گلوگاه سلامت است که می‌تواند برای حوزه‌های دیگر سلامت بازیگردانی کند و تعیین‌کننده بازار آن‌ها باشد. بله می‌تواند. این صنایع مانند قطعات پازل در کنار هم کار می‌کنند.

بازار ۸۰ میلیارد دلاری IVD طبق پیش‌بینی‌ها تا ۲۰۳۰ دو برابر شده و به رقم عجیب ۱۶۰ میلیارد دلار می‌رسد. این رشد حاصل خانگی شدن ابزارهای تشخیصی و البته سلامت پیشگیرانه است. بازار تشخیص دو برابر می‌شود زیرا همه افراد به‌آسانی می‌توانند برای خود تست‌های آزمایشگاهی انجام دهند.

در پیشگیری ممکن است نیاز به برخی داروها کمتر و مثلا نیاز به مکمل‌ها بیشتر شود و بازار دارو حفظ شود. درباره این تأثیر بر بازارهای دیگر نمی‌توان پیش‌بینی کرد. وقتی سطح رفاه عمومی افزایش یابد، مردم به سلامتی اهمیتی بیشتری می‌دهند و بازار بزرگ‌تر می‌شود.

از دید شما، مسئله امروز صنعت سلامت ما چیست؟
مسئله ما این است که زیرساخت‌های تولید ضعیف و نیازمند توسعه است. دولت باید در این کار سرمایه‌گذاری کند، وگرنه افراد باهوش و خلاق را از دست می‌دهیم و دچار فقر تکنولوژی و فقر اقتصادی بیشتری می‌شویم. حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود، ۱۰ سال دیگر بازار نفت دنیا با بازار امروز یکی نیست و بسیاری از کشورها به‌سرعت انرژی‌های نو را جایگزین سوخت‌های فسیلی می‌کنند. بنابراین کانون‌های فناوری و نوآوری باید در کشور توسعه پیدا کنند.

در بیان مسئله، بسیاری از فعالان صنعت سلامت، رگولاتوری را مطرح می‌کنند. ولی از یک سو افکار عمومی باور دارد رگولاتور اهمیتی به کیفیت سلامت جامعه نمی‌دهد و از یک سو کسب‌وکارها می‌گویند رگولاتور به اندازه‌ای محدودیت ایجاد کرده که نمی‌توان کار جدید کرد. استنباط شما از این تضادها چیست؟
استنباط من این است که رگولاتوری ما یک سیستم ناکارآمد و من‌درآوردی است که نباید به این شکل توسعه می‌یافت. در همه دنیا الگوهای مناسبی برای رگولاتوری داریم. وزارت بهداشت در کشورهای توسعه‌یافته برای همه‌چیز قانون‌گذاری نمی‌کند، بلکه یک سازمان کوچک است که کار نظارت و برنامه‌ریزی را انجام می‌دهد. ولی تولید، خرید، واردات و فروش را انجام نمی‌دهد.

ما یک سازمان پرتناقض درست کرده‌ایم که خودش همه کارها را انجام می‌دهد. در دنیا اولاً نهادهای دیگری شکل گرفتند که کار رگولاتور را انجام دهند، ثانیاً بازار با وجود رقبا خود را تنظیم می‌کند و به‌ زور دولت روی محصول قیمت نمی‌گذارند. در همه کشورها چارچوب هست ولی دولت در همه کار دخالت نمی‌کند.

بنابراین سازمانی مانند FDA با ساختار و قوانین روشنی پدید می‌آید و کسانی که وارد این صنعت می‌شوند، می‌دانند که اگر شرایط را احراز کنند، با سرعت و شفافیت کارهایشان انجام می‌شود. البته هزینه آن را هم می‌پردازند. ما اینجا سازمانی داریم که برای دولت خیلی بزرگ و برای در دست گرفتن همه امور سلامت کشور خیلی کوچک است و حتی اگر مدیران آن صادق باشند، نمی‌توانند این همه کار را به‌درستی انجام دهند.

علاوه بر آن تخلفات زیادی در بدنه آن اتفاق می‌افتد که فساد اداری و اقتصادی حاصل آن است. متأسفانه به نظر می‌رسد برای تغییر این وضعیت نقشه جدی وجود ندارد.

الگوی سرمایه‌گذاری را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری در سلامت ارقام بالا، صبر زیاد و ریسک‌پذیری بسیار زیاد می‌خواهد، کسب‌و‌کار‌های قدیمی سلامت چقدر به آن رغبت نشان می‌دهند؟
در ساختار بانکی و اقتصادی ما سیستم سرمایه‌گذاری خطرپذیر چندان قابل شکل‌گیری نیست و هیچ صنعت دیگری به اندازه ملک سود ندارد. پس سرمایه‌گذاری از بین می‌رود. در اینجا دولت صندوق‌های حمایتی راه‌اندازی می‌کند که شاید بلد نباشند در جای درست سرمایه‌گذاری کنند و نتیجه آن چندان پرثمر نباشد.

از طرفی زمینه خلق تکنولوژی در ایران ضعیف‌تر و ریسک سرمایه‌گذاری بالاتر است. درصد موفقیت استارتاپ‌ها در ایران کمتر از ۵/۰ درصد و در کشورهای توسعه‌یافته ۵ تا ۱۰درصد است که این ضریب موفقیت برای سرمایه‌گذار ترغیب‌کننده است. در ایران فعالان بخش خصوصی وارد سرمایه‌گذاری خطرپذیر نمی‌شوند، مگر آنکه در بازاری سرمایه‌گذاری کنند که آن را خوب می‌شناسند.

مثلا اگر نماینده یک شرکت خارجی فعال در ایران یا واردکننده روی تیم‌های خلاقی سرمایه‌گذاری کند که همان محصول را می‌سازند، برایش جذاب‌تر می‌شود. انجمن‌ها و دولت هم باید زیرساخت‌هایی فراهم کنند که تیم‌های فناور محصولات وارداتی را تولید کنند. من در ایران به وی‌سی‌ها به شکلی که در دنیا کار می‌کنند، چندان امید ندارم.

مهم‌ترین ایده‌ها و دستاوردهای صنعت سلامت ایران چه بودند؟ شما در شرکت خود از چه ایده‌هایی حمایت و برای چه نیازهایی تیم‌سازی می‌کنید؟
دستاورد مفهومی نسبی است و من نسبت به تکنولوژی‌های جهانی نمی‌توانم بگویم که دستاوردهای بزرگی در کشور داشته‌ایم. ولی در موارد اندکی، شرکت‌ها در حوزه‌های تشخیص، مانیتورینگ بیمارستانی، تجهیزات دندان‌پزشکی و ونتیلاتورها دست‌کم در مدیوم‌تک‌ها دستاوردهای خوبی داشتند.

ولی در آن حوزه‌هایی که مرز دانش هستند، عقب هستیم و باید بجنبیم. ما بر اساس تخصص خود محصولات موردنیاز کشور را به سه حوزه مرکزی، پیرامونی و تحول‌گرا تقسیم کردیم. حوزه مرکزی نیاز الان کشور است و مثلا برای ساخت تست AMH که از تست‌های زنان است، تیم جذب کردیم. حوزه پیرامونی یک سطح بالاتر است و مثلا شامل خدمات آنلاین پلتفرمی و ارتباط با پزشک هم می‌شود.

در حوزه تحول‌گرا که دنیا با تکنولوژی لب مرزی بسیار پیشرفت کرده، نیازهای آینده را پیش‌بینی می‌کنیم. برای حوزه مرکزی و نیاز امروز حدود ۳۰ تیم جذب کردیم. ولی برای حوزه تحول‌گرا مانند هوش مصنوعی تیم‌های محدودتری گرفتیم.

شما خود را در صنعت تشخیص چگونه بازیگری ارزیابی می‌کنید و قرار است چه نقشی در رشد این صنعت داشته باشید؟
بیش از ۲۰سال پیش که شرکت پیشتاز طب تأسیس شد و من هم‌بنیان‌گذار آن بودم، هدف تولید تست‌های تشخیصی وارداتی بود. در عمر شرکت بیش از ۶۰ محصول در حوزه تشخیص ساختیم. سرعت توسعه محصولات پایین بود و حدود سه سال پیش تصمیم گرفتیم با یک تغییر رویکرد، شتابدهنده شرکتی سیناپس را تأسیس کنیم.

تیم تحقیقات پیشتاز طب را به سیناپس منتقل کردیم که بیشتر وظیفه منتورینگ دارند. تیم‌های خلاق را در ایونت‌های مختلف جذب کردیم و با وجود تیم‌ها به‌جای کار روی یک محصول، روی ده‌ها محصول کار کردیم. طرح بزرگ و ملی IVD کشور را که با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و اداره کل تجهیزات پزشکی برای بار اول اجرا می‌شود، برنامه‌ریزی کردیم و هدف آن تولید کیت‌های کمی‌لومینسانس است.

حجم بازار این محصول حدود ۲۰۰ میلیون دلار در سال بوده و تاکنون از شرکت‌های روش، ابوت و زیمنس تأمین می‌شد. این سیستم تعداد زیادی از نمونه‌ها را یکجا با دقت بالا آزمایش می‌کند و تعداد تست‌های بیشتری را انجام می‌دهد. روی این ایده سرمایه‌گذاری سنگینی کردیم که خوشبختانه تبدیل به یک شرکت اسپیناف به‌نام آپتاسیس شده و از سیناپس جدا شد. محصول آن حدود دو ماه دیگر در بازار خواهد بود.