به مهاجرت‌های بیشتر دامن نزنیم

دنیای امروز سرشار از نوآوری است و روزانه تحولات مختلفی در عرصه‌های گوناگون، خاصه حوزه فناوری، زندگی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ نوآوری‌هایی که به اعتقاد عده‌ای ابعاد آن در چند قرن اخیر با کل تاریخ بشری برابری می‌کند. به یک معنا نوآوری یعنی تخریب وضع موجود با هدف ایجاد جایگزینی کاراتر، ارزش‌آفرین‌تر و مطلوب‌تر نسبت به گذشته.

اغلب، این تخریب جزئی و محدود و بالطبع بهبود ناشی از آن نیز جزئی است، اما نقاط عطفی نیز وجود دارند که در آنها تحولات، انقلابی‌تر و تغییرات بنیادین‌تر است. آنچه در این فضا روی آن اجماع وجود دارد، این است هر ساختنی در ذات خود تخریبی متناسب در پی دارد؛ تخریب همان نوآوری‌های گذشته‌ای که امروز دیگر منسوخ شده‌اند.

از این رو به این تخریب مبارک، تخریب خلاق یا Creative Destruction می‌گویند و همین تخریب بوده که زندگی بَدوی بشری را به زندگی فناورانه امروز تبدیل کرده است. در این بین انسان ذاتاً دلبسته وضع موجود است و تحول‌خواهی و نوآوری در انسان‌ها ویژگی کمیابی است.

این ویژگی از انسان‌ها به حاکمان و حکومت‌ها نیز تسری پیدا کرده و در این چارچوب دولت‌ها به‌عنوان نهادهای حاکمیت مدرن، همانند اسلاف خود به‌شدت نسبت به نوآوری‌ها و تغییرات حساس و مقاوم‌اند. ترس از پیامدهای ناشناخته نوآوری‌ها و احیاناً تغییرات ساختار قدرت ناشی از آن، شاید جزء دلایل اولیه این مخالفت باشد.

در طول تاریخ اما ملت‌هایی که به هر دلیل رویه‌های سرکوبگرانه نسبت به نوآوری داشتند، لاجرم یا به وسیله ملت‌های نوآورتر نابود شدند یا به‌شدت ضعیف و مورد بهره‌کشی قرار گرفتند.

با این مقدمه کوتاه به موضوع اصلی یادداشت که نقد جمله بسیار کوتاه، اما ویرانگر نامه رئیس محترم دفتر رئیس‌جمهور به معاون حقوقی رئیس‌جمهور است، می‌پردازیم.

جناب آقای اسماعیلی در نامه مورخ سوم آذر ۱۴۰۰ با اشاره به دستور رئیس‌جمهور در جلسه هیئت دولت مورخ ۲۳ آبان به دو نکته اشاره کرده‌اند که جمله دوم به این شرح است: «از ورود استارتاپ‌ها به عرصه‌هایی که اخلال در نظام اقتصادی، ارزی و پولی کشور ایجاد می‌کنند، جلوگیری کنید.»

این جمله با برداشت‌های مختلفی که از آن می‌شود کرد و عملکرد دستگاه‌های دولتی و نظارتی نشان داده که معمولاً سخت‌ترین و محدودسازترین برداشت‌ها را باید انتظار داشته باشیم، بنابراین روی کاغذ می‌تواند حتی نابودکننده کل فضای نوآوری کشور باشد! این توجیه که منظور از این جمله چه و چه‌ها بوده است هم راهگشا نیست.

جمله برای آنها که چوب برخورد دست‌شان گرفته‌اند، اتفاقاً خیلی هم صراحت دارد! واقعیت این است که اساساً فعالیت استارتاپ‌ها به‌عنوان موجودیت‌هایی که با هدف «تخریب خلاق» در فضای اقتصادی ایجاد شده‌اند، حتماً اخلال در نظم موجود است. کدام استارتاپ در جهان وجود دارد که ذاتاً مخل نظام اقتصادی فعلی نباشد.

تاکسی‌های اینترنتی مخل نظام و نظم سنتی حمل‌ونقل بوده و هستند. فین‌تک‌ها مخل نظام موجود مالی و پولی و بانکی و بیمه‌ای هستند. فروشگاه‌های اینترنتی، اخلال در نظام موجود فروش و ارسال کالاها به‌شمار می‌روند. شبکه‌های اجتماعی نظام اطلاع‌رسانی سنتی را مختل کرده‌اند. پیام‌رسان‌ها مختل‌کننده نظام مخابراتی هستند.

آموزش مجازی اخلال در نظام آموزش سنتی است. پزشکی از راه دور، مخل نظام پزشکی رایج است. بلاکچین و رمزارزها اخلال در نظام مالی و پولی و ارزی جهانی هستند. به این سیاهه می‌توان همچنان اضافه کرد. اما آیا دنیا به‌دلیل این اخلال، از ورود نوآوران به این عرصه‌ها جلوگیری کرده است؟ پاسخ یک نه بزرگ است.

در مقابل آیا دغدغه‌های حاکمیت بلامحل است؟ بعضاً خیر! اما راهکار، نه اقدامات سلبی منفعلانه، بلکه ایجاد چارچوب‌های بالغانه نظارتی پسینی با رویکردی توسعه‌محور و استفاده از ظرفیت‌های خودتنظیم‌گرانه نوآوران و بهره‌گیری از فضاهای آزمون و راهکارهای این‌چنینی است؛ راهکارهایی که حتی نیازی به اختراع هم ندارند، فقط کافی است از تجربیات جهانی درس گرفته شود.

امروز نه اروپا و آمریکا که همین همسایه جنوبی‌مان، امارات متحده عربی، بهشت کارآفرینان و استعدادهای جوان ایرانی شده است؛ ترکیه با آن وضع بحرانی، فضای مناسب‌تری از ایران برای کارآفرینی دارد؛ به‌زودی عربستان و عمان و قطر نیز پر خواهند شد از کارآفرینان جوان ایرانی، کمااینکه این فرایند شروع شده است!

آقای دولت، راهکارهای سلبی و دستورات این‌چنینی خنجر ناآگاهانه کشنده‌ای بر پیکر نحیف فضای کارآفرینی کشور است؛ پیکری که با فشارهای تحریمی خارجی و وضعیت نابسامان اقتصادی داخلی و خلق روزانه موانع ناامیدکننده‌ای نظیر قطعی اینترنت و طرح صیانت و احکام قضایی آنچنانی، از قضا در سال پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها! بیش از پیش ضعیف شده است. آخرین میخ این تابوت نباشید.