بزرگان خرده‌فروشی

دولت، مالیات، تغییر مالکیت و کاربری زمین در کنار ذی‌نفعان متعدد و خرد، چهار مانع جدی توسعه صنعت خرده‌فروشی در همه جای جهان هستند. مسائلی که در ایران هم کم و بیش تکرار شده، هر چند در برخی مواقع از رشد بهره‌وری این بخش جلوگیری نکرده است. دست‌و‌پنجه نرم کردن با این مشکلات حتی در آمریکا به عنوان قلب تپنده صنعت خرده‌فروشی موضوع طاقت‌فرسایی است. ایران اما توانسته برخی از فرصت‌های خوب خود را در این حوزه توسعه دهد. موضوعی که البته در همه کشور یکسان نیست. فروشگاه هایپراستار که سوژه گزارش امروز است، یکی از نقاط قوت تجربه ده ساله توسعه صنعت خرده‌فروشی در کشور است. برندی که حاصل یک سرمایه‌گذاری چندملیتی از سوی بازیگرانی از فرانسه، امارات و… بوده و به ظهور رقبای داخلی و خارجی نسبتا متعددی در بازار ایران منجر شده است. از کوروش، جانبو و هفت به عنوان فروشگاه‌های زنجیره‌ای که در قالبی مخصوص به خود رقابتی سنتی را در این بخش کلید زده‌اند تا دیجی‌‌کالا، بامیلو، ایمالز، اسنپ و… که شکلی کاملا نوین از فروش کالاهای مصرفی و نیمه‌مصرفی را به مخاطبان خود پیشنهاد می‌کنند.

در دنیایی که پاندمی کرونا، کلیک کردن را جانشین دیدن ساخته، ادامه کار در صنعت خرده‌فروشی واقعا سخت است. هایپراستار فعلا در این زمینه دوام آورده و حتی پیشتاز است. حتی به‌رغم تورم که بزرگ‌ترین دشمن خرده‌فروشی‌ها در تمام جهان است.

جهانی که با مصرف معنا پیدا می‌کند

عصر پس‌انداز گذشته و همه با مصرف معنای مخصوص به خود را به جهان ساطع می‌کنند. در هیچ نقطه‌ای در تاریخ، بشر تا این اندازه مصرف و حتی اضافه مصرف نداشته و شهروندان قرن 21 این وضعیت را مدیون فروشگاه‌های بزرگ می‌دانند. با وجود همه انتقاداتی که به فروشگاه‌های بزرگ می‌شود اما تقاضا برای این بخش هم در جهان توسعه‌یافته و هم در مناطقی نظیر خاورمیانه و ایران کاملا رو به رشد است. بنابراین جا برای سرمایه‌گذاری در این صنعت بسیار زیاد است.

گزارش سال 2016 مکنزی درباره اقتصاد ایران به‌خوبی نشان می‌دهد مصرف‌کنندگان ایرانی که بخش بزرگی از آن‌ها را جوانان تشکیل می‌دهند، نسبت به خرده‌فروشی‌‌های مدرن و مجلل چه حسی دارند. این گزارش تأکید می‌کند سرانه خرده‌فروشی ایران بالاتر از مالزی و روسیه، هم‌اندازه آلمان است. پتانسیلی که به‌خوبی خود را در قالب ظهور فروشگاه‌های زنجیره‌ای خصوصی در سرتاسر کشور نشان داده و طبق آمار مؤسسه معتبر سرکلند (serkland) به افتتاح 1300 شعبه مختلف در ایران طی تنها هشت سال منجر شده است.

این بین مدل کسب‌وکار هایپر استار متفاوت است. این مجموعه به جز کالاهای تندمصرف معمول، روی حوزه‌هایی نظیر مواد آرایشی و بهداشتی، لوازم‌التحریر، پوشاک و جواهر و بدلیجات متمرکز شده و از قضا فروش خوبی نیز در این زمینه به دست آورده است. شواهد از سود سالانه 200 تا 300 میلیون دلاری کارفور و سرمایه‌گذاران اماراتی این مجموعه شنیده می‌شود که با یک ضرب  و جمع ساده محاسبه سود 7 تا 10درصدی این برند، درآمد هایپراستار در سال را باید در محدوده دو تا سه میلیارد دلار در سال دانست. موضوعی که حاصل یک ریسک بزرگ برای ساخت مجتمع‌های تجاری عظیم و گرا‌ن‌قیمت است.

این مجموعه که در سال‌های اخیر با همکاری برندهایی نظیر اسنپ قصد ورود به حوزه فروش آنلاین محصولات تندمصرف را داشته، هنوز نتوانسته آنچنان که باید و شاید در این زمینه با فروشگاه‌های کوچک و سوپرمارکت‌ها رقابت کند.

خرده‌فروشی؛ چالش‌ها و فرصت‌های ایران

گفتیم که بازیگران صنعت خرده‌فروشی در همه مناطق جهان کمابیش مشکلات مشابهی دارند. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد عمده دولت‌ها در ژاپن، انگلستان یا کره جنوبی، هند و ترکیه تحت‌تأثیر خواست مغازه‌داران سنتی از توسعه صنعت خرده‌فروشی جلوگیری می‌کنند. در عین حال از آنجا که برخلاف سوپرمارکت‌های کوچک، فروشگاه‌های بزرگ مشمول مالیات‌های سنگینی می‌شوند که در ایران حادتر نیز هست، فشار روی سرمایه‌گذاران برای عدم ورود به این حوزه بالاست.

در ضمن این موارد، قیمت بالای زمین و مشکلات ناشی از محیط کسب‌وکار بد ایران، وضعیت را به شکلی ترتیب می‌دهد که کمتر کسی رغبت کند به این بازار وارد شود. در سالیان اخیر تنها تجربه هایپراستار به عنوان بازوی ناشناخته برند جهانی کارفور بوده که توانسته در ایران دوام بیاورد و حتی به سوددهی برسد. کارفور که  خود از پیشگامان صنعت خرده‌فروشی است، در بیش از 110 کشور جهان شعبه دارد و بزرگ‌ترین خرده‌فروش اروپاست. این برند فرانسوی که الگوی خاصی را در بازار فروش تندمصرف‌ها پیاده می‌کند، ضمن انتقال تجربه خود در قالب یک جوینت‌ونچر به مدیران هایپراستار، توانسته مدل کسب‌وکار مخصوصی را برای ایران توسعه دهد. مدلی از سرمایه‌گذاری خارجی که ضمن عبور از فشارهای سیاسی – ایدئولوژیک حاکم بر فضای اقتصاد، هاله امنی را گرداگرد کسب‌وکار خود ایجاد کند.

هایپراستار البته در باقی ایران به اندازه تهران موفق نبوده است. آمار برپایی 29 غرفه در تهران و تأسیس تنها نُه شعبه در باقی مناطق کشور نشان می‌دهد در بخش وسیعی از کشور امکان توسعه مدل هایپراستار فراهم نیست. این در حالی است که بیش از 75 درصد جمعیت کشور دسترسی چندانی به خدمات فروشگاهی این مجموعه ندارند.

حوزه آنلاین و بحران‌های پیش‌ رو

مکنزی که در زمره مهم‌ترین مؤسسات مشاوره اقتصادی جهان است، در حوزه توسعه صنعت خرده‌فروشی تحقیقات روشنی دارد که نشان می‌دهد در ابتدای قرن 21 هند، کره، ژاپن، آمریکا و برزیل به عنوان غول‌های صنعتی جهان مشکلات کم و بیش یکسانی داشته‌اند که برخی به‌مرور برطرف شده‌اند. از جمله این مشکلات می‌توان به فشار مالیاتی دولت بر مصرف در کره جنوبی و تأکید سیاست‌گذاران اقتصادی بر رشد پس‌انداز خانوارها اشاره کرد که تا دهه اول قرن 21 تأثیر سویی روی توسعه صنعت خرده‌فروشی در ایران داشت.

در ایران اما مشکلات جز همه آنچه در جهان هست، بیشتر به سطح مصرف جامعه مربوط است که هر سال با تورم آب می‌رود. گزارش اتاق بازرگانی تهران که هفته گذشته روی وبسایت این نهاد قرار گرفت، نشان می‌دهد در فاصله سال‌های 1383 تا 1391 درآمد سرانه هر ایرانی از محدوده پنج میلیون و 700 هزار تومان به هفت میلیون و 400 هزار تومان رسیده اما سپس در سال 1399 به سطح چهار میلیون و 400 هزار تومان سقوط کرده است. این سقوط بزرگ‌ترین مانع برای سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در بخش خرده‌فروشی در ایران است.

دو تهدید فروشگاه‌های خرده‌فروشی‌های بزرگ

از زمان شیوع پاندمی کرونا، صنعت ساختمان تحولاتی جدی را تجربه کرده که یکی از آن‌ها تقاضای بالا برای انبارهای بزرگ و کاهش شدید تقاضا برای املاک تجاری و فروشگاه‌هاست. خرید آنلاین باعث شده بسیاری از برنامه‌های گران‌قیمت جلب مشتری در مال‌ها و فروشگاه‌ها بلااستفاده بماند و به دلیل قطع ضرردهی، به فضای وب منتقل شود. این موضوع قطعا برندهایی نظیر هایپراستار را تهدید کرده و می‌کند، چراکه با پررنگ شدن سفارش آنلاین، خرید سنتی به حاشیه رفته و داشتن انباری بزرگ و ساده به جای فروشگاهی بزرگ و شکیل در اولویت است.

در این راستا شاید بتوان بهترین راهنمای ممکن برای بهبود سطح کسب‌وکار هایپر استار در ایران را تمرکز روی عرضه محصولات پایه و پرتقاضا با قیمت‌های اقتصادی دانست. موضوعی که تحقق آن احتمالا به‌سادگی ممکن نیست. در واقع اگر کسی مانع قطار پرسرعت تورم نشود، به زودی نه از فیل نشانی خواهد ماند و نه از فیل‌نشان.