بزرگان سربه‌زیر واکسن‌سازی ایران

دنیای امروز گرداگرد ما مملو از ساخته‌هایی بر پایه دانش الکترونیک و دیجیتال است، در حالی که درهم‌آمیختگی این فناوری‌ها با زندگی روزانه چنان گسترده شده که دست‌کم برای نسل جدید همه‌چیز در رایانه و صنایع و خدمات و کالاهای وابسته به آن نمایان می‌شود؛ اما همه‌گیری کرونا نشان داد که ما در سال‌های نخستین هزاره سوم هنوز درگیر مشکلاتی هستیم شبیه به آنچه مردم تا سال‌های پایانی قرن نوزدهم با آن می‌جنگیدند. در سال‌های وحشت‌افزای قرن 19 ویروس‌های کشنده و همه‌گیری بلایی دهشتناک بود که هر چند وقت به نام وبا، طاعون، آبله و… گروه بزرگی را به کام مرگ می‌فرستاد. این روند پس از کشفیاتی مانند آنچه پاستور انجام داد، به شکلی امیدبخش تغییر کرد.

انستیتوی فرانسوی به ایران آمد
پاستور آرزویش برای گسترش بهداشت و پیشگیری از همه‌گیری‌ها را با ایجاد شبکه‌ای از انستیتوها دنبال و در سال 1887 نخستین شعبه آن را در پاریس پایه‌گذاری کرد. درست 32 سال پس از آن، شعبه این انستیتو در ایران بنیان گذاشته شد. در روزهای پایان جنگ جهانی اول و نابسامانی‌های پس از آن کشور ما هم درگیر برخی بیماری‌های عفونی بود. به همین دلیل هنگامی که گروهی از نمایندگان سیاسی ایران برای شرکت در کنفرانس صلح پاریس در فرانسه بودند، بازدیدی هم از مرکز تحقیقاتی «انستیتو پاستور فرانسه» انجام دادند.

به دنبال این بازدید و در روز اول آبان ۱۲۹۸ دیداری بین گروه نمایندگان ایران و «امیل رو» رئیس انستیتو پاستور پاریس و از دانشمندان مشهور فرانسه برگزار شد و موافقت‌نامه‌ای بین وزارت امور خارجه ایران و انستیتو پاستور برای ایجاد دهمین شعبه این مؤسسه در تهران به امضا رسید. بیش از یک‌ سال پس از آن و در روز ۳۰ دی‌ماه سال ۱۲۹۹ پروفسور «رنه لگرو» به عنوان نماینده آن مؤسسه وارد ایران شد تا انستیتو پاستور ایران را به کمک کارشناسان ایرانی راه‌اندازی کند.

ایجاد این مؤسسه در کشور گرچه همسو با آرزوی پاستور برای گسترش یافته‌هایش بود، اما بیش از همه پاسخ به نیازهای بهداشتی کشور در آن دوران دشوار را هدف قرار داده بود. بنابراین ساخت واکسن‌ برای بیماری‌هایی که مردم را درگیر کرده بود در دستور کار قرار گرفت. به همین دلیل موسسه پاستور در سال‌های نخست مایه‌کوبی برای آبله را که همه‌گیر شده بود، در برنامه‌اش قرار داد. این برنامه چنان گسترش یافت که واکسن‌های آبله تولیدشده در انستیتو پاستور ایران برای مایه‌کوبی در کشورهای عراق، افغانستان و مصر هم مورد استفاده قرار گرفت و در سال‌های بعد نقش مهمی در ریشه‌کنی آبله در منطقه خاورمیانه شرقی داشت.

رازی متولد می‌شود
در همین دوره سنگ بنای ایجاد مؤسسه سرم‌سازی رازی نیز گذاشته شد. مشکلات بهداشتی که به دلیل بروز جنگ جهانی اول به‌سرعت گسترش یافته بود، نه‌تنها انسان‌ها بلکه احشام را هم درگیر کرده بود و همین امر باعث شد در سال ۱۳۰۳ «مؤسسه دفع آفات حیوانی و سرم‌سازی ایران» پایه‌گذاری شود. این مؤسسه بعدها به «بنگاه سرم‌سازی رازی» و سپس «مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» تغییر نام داد. تمرکز اصلی این مؤسسه در ابتدا روی تولید واکسن طاعون گاوی بود، اما پس از آن به دلیل زیان‌هایی که از هجوم ملخ وارد می‌شد، بخش زیادی از برنامه کاری خود را صرف تهیه سم دفع ملخ کرد.

انتقال دانش و خودکفا شدن در زمینه تولید و پژوهش برای انستیتو پاستور ایران به‌کندی انجام شد. گرچه از سال 1325 با به‌روزرسانی موافقت‌نامه پیشین، اداره انستیتو بر عهده شورایی به ریاست وزیر بهداشت بود، اما ریاست این انستیتو تا دهه 40 در اختیار مدیران فرانسوی قرار داشت تا اینکه در سال 1341 نخستین مدیر ایرانی برای آن برگزیده شد. اما دانشمندان ایرانی کارایی خود را در یافتن راه‌حل برای مشکلات منطقه‌ای به‌خوبی ثابت کرده بودند.

یکی از مشکلات جدی بهداشتی کشور مرگ‌و‌میر ناشی از هاری بود که به دلیل ناکارآمدی روش‌های درمانی تا 30 درصد از مبتلایان جان خود را از دست می‌دادند. روش ترکیبی تزریق سرم و واکسن برای مقابله با هاری در این مؤسسه کارآمدی خود را نشان داد که در سایر کشورهای دنیا نیز مورد استفاده قرار گرفت و در نتیجه انستیتو پاستور از سال 1352 به عنوان دفتر همکار سازمان جهانی بهداشت برای کنترل و تحقیقات هاری انتخاب شد.

اثرگذاری در سطح بین‌المللی
در نیمه نخست قرن بیستم کشور با چندین همه‌گیری بیماری‌های آبله، وبا، حصبه و فلج اطفال رو‌به‌رو شد که زمینه اثرگذاری مناسبی را برای مؤسسات سرم‌سازی کشور فراهم کرد. گروه‌های پژوهشی روی شناسایی و بررسی اثربخشی درمان‌ها تمرکز کرده بودند و برای مدت‌های طولانی گروه‌هایی از کارشناسان برای تزریق واکسن و بررسی‌های میدانی در مناطق مختلف مستقر می‌شدند.

یکی از این برنامه‌های موفق تولید واکسن حصبه بر پایه میکروب‌های بومی بود. در کنار این‌ها ایران به عنوان تولیدکننده واکسن ب.ث.ژ توانست نیاز 238 میلیون کودک از 22 کشور جهان به این واکسن را برطرف کند. این در حالی است که بیماری‌هایی از جمله فلج اطفال، وبا، سرخک، سرخجه، اوریون، دیفتری، كزاز، سیاهسرفه، طاعون گاوی و طاعون اسبی به پشتوانه سرم‌های ساخت ایران ریشه‌کن شده یا تحت کنترل قرار گرفتند. یکی از مهم‌ترین این موارد ریشه‌کن شدن فلج اطفال است که از بیش از 40 سال پیش واکسن تولیدشده در مؤسسه رازی برای آن مورد استفاده است.

انستیتو پاستور ایران و مؤسسه رازی نمونه‌هایی کارآمد از همگام شدن با دانش و فناوری روز برای پاسخگویی به نیازهای کشور هستند که طی نزدیک به صد سال همچنان کارایی خود را نشان می‌دهند. گرچه در سال‌های نخست انستیتو پاستور تنها مؤسسه پژوهشی پزشکی در کشور بود، اما از چند سال پس از آن این مؤسسات محصولات خود را در اختیار سایر کشورها قرار دادند و نقشی ماندگار در پیشگیری از بیماری‌ها در منطقه داشتند و فراتر از آن، دانش فنی را به مؤسسات مشابه در سایر كشورها از جمله اردن، تونس، كره شمالی، سوئیس، ازبكستان و تعدادی دیگر نیز منتقل کردند.