درختی‌ست دانش به پروین سرش

حکیم ایرانشان ابن‌ ابی‌الخیر از شاعران پایان قرن پنجم و آغاز قرن ششم هجری قمری است که با سلطان ملکشاه ‌سلجوقی هم‌عصر بوده است. نام این شاعر در دست‌نوشته‌های «مجمل‌التواریخ و القصص» آمده، اما پیرامون زادگاه وی سخنی بیان نشده است.

اما رحیم عفیفی در پیش‌گفتار «بهمن‌نامه» بر پایه برخی شواهد چنین پنداشته که ایرانشان برادر «شهمردان بن ‌ابی‌الخیر» نویسنده «نزهت‌نامه علایی» و در نتیجه رازی (اهل ری) بوده است. از ایرانشان دو اثر به نام‌های «بهمن‌نامه» و «کوش‌نامه» در دست است.

کوش‌نامه منظومه‌ای حماسی به فارسی است که در سال‌های ۵۰۱ تا ۵۰۴ هجری قمری بر وزن شاهنامه فردوسی سروده شده و داستان کوش پیل‌دندان، پسر کوش و برادرزاده ضحاک است که در روزگار فریدون و پیش از او بر خاندان جمشید شورید. این اثر با ویرایش و مقدمه محققانه جلال متینی در سال ۱۳۷۷ ‌منتشر شده است. شعر زیر در اهمیت دانش از سروده‌های این حکیم است.

بدین سر همه دانش آموز و بس
که جز دانِشت نیست فریادرس

به دانش به یزدان توانی رسید
چو دانش جهان‌آفرین نافرید

درختی‌ست دانش، به پروین سرش
همه راستکاری‌ست بار و برش

که سرمایه مرد دانش بود
دلِ دانشی پر ز رامش بود

ز دانش گریزان بود اهرمن
ز دانش فروزان بود انجمن

اگر دانش از خود بدانستمی
به مینو رسیدن توانستمی

خرد پرور و هوش و آموزگار
رسیدن بدین هر سه زی کردگار

چنین گفت شاگرد را سندباد
که شاگرد شو تا شوی اوستاد

چه گفته‌ست پیغمبر پاکدین
که دانش بجوی ار بیابی به چین