سلامت دیجیتال، امروز درخت بزرگی است که شاخه‌های آن هر یک نامی دارند و با اتصال به تنه قد می‌کشند. دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور یکی از این شاخه‌هاست که البته در ایران کمتر شنیده شده است. دیجیتال پاتولوژی شامل گردآوری، مدیریت، اشتراک و آسیب‌شناسی و تفسیر اطلاعات از جمله تصاویر و داده‌ها در یک محیط دیجیتالی است.
در این گفت‌وگو سپهر ساغری مدیرعامل شرکت گسترش‌افزار سلامت نیماد از رویای برابری مردم در دسترسی به خدمات تشخیصی و تحول در فرایند تشخیص آزمایشگاهی می‌گوید و معتقد است اگر در جهان چهره‌ای آشتی‌جو و قانونمند نداشته باشیم، سهمی از بازار [1]6 میلیارد دلاری آن نخواهیم داشت.
در آغاز از فعالیت خود در یکی از شاخه‌های تخصصی و کمتر شناخته شده نوآوری سلامت یعنی آسیب‌شناسی از راه دور، دستاوردهای خود و اهمیت ورود به آن بگویید.
تخمین زده می‌شود که حدود چهار میلیارد نفر از مردم زمین به خدمات ابتدایی پزشکی دسترسی ندارند.[2] ساخت تجهیزات پزشکی مقرون به صرفه و قابل استفاده برای عموم جامعه، یک سیاست استراتژیک محسوب می‌شود. این موضوع انگیزه‌ای شد تا به کمک فناوری‌های نوین به‌ویژه هوش مصنوعی نرم‌افزارها و سخت‌افزارهایی برای دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور طراحی و تولید کنیم که هزینه تشخیص کاهش یابد و اکثریت مردم حتی در مناطق محروم از آن منتفع شوند. با این تفاسیر کاربران محصولات ما غالبا متخصصان علوم آزمایشگاهی، صاحبان آزمایشگاه‌ها و آسیب‌شناسان هستند.
در حال حاضر محصولی به نام پایگاه سلامت رابین را به بازار عرضه کرده‌ایم. در رابین انواع داده‌های حوزه سلامت به صورت رایگان در اختیار پژوهشگران حوزه هوش مصنوعی قرار می‌گیرد. در حقیقت رابین پیوندی است بین متخصصین پزشکی و مهندسی، به‌ویژه هوش مصنوعی. تاکنون بیش از 50 هزار تصویر از انواع سلول‌های طبیعی و سرطان خون را گردآوری کردیم که پژوهشگران می‌توانند برای اهداف غیرتجاری چون نگارش پایان‌نامه و مقاله یا اهداف تجاری در قالب طراحی نرم‌افزار و سخت‌افزار پزشکی از آن استفاده کنند.
«ارتا» محصول دیگر ما است که ساخت نمونه اولیه آن به پایان رسیده است. ربات اسکنر ارتا قابل اتصال به میکروسکوپ است و امکان تهیه تصویر دیجیتال از لام یا نمونه زیر میکروسکوپ، انتقال و اشتراک‌گذاری آن در دستگاه‌های مختلف چون گوشی تلفن همراه، لپ‌تاب و مانند آن را فراهم می‌کند.
محصول دیگر نیماد «آداپتور ابیار» است که جهت اتصال گوشی تلفن همراه به عدسی چشمی میکروسکوپ به منظور تسهیل عکسبرداری از نمونه‌های زیر میکروسکوپ، ساخته شده است. ساخت اداپتور از آن جهت در دستور کار نیماد قرار گرفت که در آزمایشگاه عکسبرداری از نمونه‌های میکروسکوپی برای مشورت و همفکری با همکاران و در نهایت تشخیص بهتر به دفعات انجام می‌شود ولی در حالت عادی یافتن فاصله کانونی و عکسبرداری کار آسانی برای همه نیست.
عملکرد دیجیتال پاتولوژی یا آسیب‌شناسی از راه دور در تشخیص آزمایشگاهی چگونه است و چگونه برای سلامت مناطق کمتر برخوردار ارزش می‌آفریند؟
بگذارید مثالی بزنم. یکی از آزمایش‌های مرسوم و نسبتا ارزان آزمایشگاه‌ها که تقریبا هر شهروندی هم آن را انجام داده است، آزمایش CBC Diff یا شمارش افتراقی گلبول‌های سفید خون است که در آن ضمن دریافت نمونه خون، نوع و درصد انواع سلول‌های دفاعی بدن ارزیابی می‌شود. با کمک این آزمایش طیف بزرگی از بیماری‌ها اعم از انگلی تا سرطان خون قابل تشخیص است.
البته همه سلول‌های سرطانی با میکروسکوپ تشخیص داده نمی‌شوند و به تست‌های دیگری هم نیاز است. ولی همان تشخیص اولیه سلول طبیعی از غیر طبیعی نیازمند میکروسکوپ و البته کارشناسی زبده است. با این حال نه فقط در کشورمان که در اکثر نقاط جهان نیروی لازم جهت انجام این مهم را در اختیار نداریم که همین چالش موجب وقوع خطا در تشخیص می‌شود. در این بین دیجیتال پاتولوژی کمک می‌کند که ضمن تهیه یک نسخه دیجیتال از نمونه، هم امکان آرشیو شدن تصاویر فراهم شود و هم بتوان آن را با کارشناسان دیگر در هر نقطه از جهان به اشتراک گذاشت.
به همین جهت ساخت ربات اسکنر ارتا در دستور کار نیماد قرار گرفت. البته در کنار امکان تهیه تصویر دیجیتال از لام یا نمونه زیر میکروسکوپ، نرم‌افزار غربال و تشخیص اولیه انواع سلول‌های طبیعی و سرطان خون را هم مدنظر قرار دادیم که تاکنون بخش تشخیص سلول‌های سفید خون محیطی به اتمام رسیده است. همه این اقدامات برای این است که استفاده از فناوری هوش مصنوعی و روش‌های تشخیص و درمان از راه دور هزینه سلامت را کاهش می‌دهد و دقت آن را بالا می‌برد. ربات ارتا نمونه‌های بسیار پیشرفته‌ای در خارج از کشور مانند آمریکا، اروپا و ژاپن دارد.
با این حال نیماد با توجه به نیاز و شرایط کشورهای در حال توسعه، این ربات را به شکلی طراحی کرده است که در گام نخست قابلیت اتصال به انواع میکروسکوپ را داشته باشد و توانمندی فعلی آزمایشگاه‌های پزشکی را ارتقا دهد. به این ترتیب حتی آزمایشگاه‌های کوچک در مناطق کمتر برخوردار هم می‌توانند میکروسکوپ خود را با هزینه‌ای به مراتب کمتر نسبت به نمونه‌های پیشرفته خارجی به سخت‌افزاری با قابلیت عکس یا فیلمبرداری ارتقا دهند و آن را برای مشورت یا تشخیص به کارشناسان مورد نظر خود بفرستند.
این نکته را بگویم که براساس آزمایش‌های درون تیمی، ضریب دقت نرم‌افزار در تشخیص گلبول‌های سفید حدود 99درصد بود که برای توسعه آن همه کدهای تشخیصی در گیت هاب نیماد در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.[3] البته ما باید در مقیاس بزرگ‌تر تست‌های بیشتری را انجام دهیم.
دیجیتال پاتولوژی از کی در دنیا ترند شده و ما چقدر به بزرگان آن در سطح جهان نزدیک هستیم؟
دیجیتال پاتولوژیاز حدود یک دهه پیش برجسته شد و کشورهای توسعه یافته‌ای چون آلمان، ژاپن، سوئیس و آمریکا در آن پیشتازند. ولی اغلب کشورهای در حال توسعه مانند ایران، برنامه روشنی برای سلامت دیجیتال و توسعه همگام با جهان ندارند. البته در ایران چند شرکت تولیدی در زمینه دیجیتال پاتولوژی فعال هستند ولی این دست اقدامات آن طور که باید در کشور صنعتی نشده است. به عنوان نمونه در دانشگاه تربیت مدرس روی عکسبرداری از نمونه‌های پاپ‌اسمیر تحقیقاتی شده بود یا در دانشگاه صنعتی شریف به سرپرستی دکتر مطهری میکروسکوپ موتوریزه طراحی و ساخته شد.
بنیاد برکت هم به حوزه دیجیتال پاتولوژی وارد شده و حتی طرحی را به صورت آزمایشی در چهار استان اجرا کرد. ولی هیچ یک از این فعالیت‌ها آنچنان فراگیر نشد. تنها شرکتی که محصولاتی از آن در بازار وجود دارد شرکت سل‌نما استست که در مورد کم و کیف محصولات آن باید با متخصصین گفتگو کرد. به هر حال استفاده از فناوری هوشمند و دیجیتال یک جریان جهانی است و ما ناگزیر باید با آن همراه شویم در غیراین صورت آسیب جدی خواهیم دید.
اقبال جهانی به تشخیص و خدمات از راه دور هم از سوی کسب‌وکارهای نوآور و هم از سوی شتابدهنده‌ها و سرمایه‌گذاران زیاد شده است. گردش مالی این شاخه از سلامت دیجیتال چقدر است و ایران چه سهمی از این بازار خواهد داشت؟
پیش‌بینی شده که ارزش بازار پاتولوژی تا سال 2025 به بیش از 20 میلیارد دلار می‌رسد. ارزش بازار پاتولوژی امروز چیزی بین 16 تا 17 میلیارد دلار و دیجیتال پاتولوژی 6 میلیارد دلار است. من آماری در زمینه سهم ایران ندارم زیرا می‌دانید که جریان آزاد اطلاعات در کشورمان چندان جایگاهی ندارد. به هر روی درصد سهم ایران به متغیرهای گوناگونی بستگی دارد.
مثلا اینکه ارتباط ما با جهان چقدر دوستانه است، در موضوع مالکیت فکری چقدر قانونمند هستیم و دستاوردهای پژوهشگران چقدر قابل صیانت است، سرعت نهادهای عمومی کشور چون اداره ثبت شرکت‌ها، ثبت علایم تجاری و مانند آن در همکاری با کسب‌وکارهای نوآور چقدر است. مثلا یک ثبت اختراع ممکن است تا یک سال به طول بیانجامد! این نشانه کندی و لختی سیستم است که بر سرعت رشد اکوسیستم فناوری کشور و طبعا سهم آن در بازارهای داخلی و جهانی اثر می‌گذارد.
وقتی از سوی یک صنعت خاص مانند دیجیتال پاتولوژی یک صدای همبسته و واحد به گوش نرسد، قانون‌گذار هم نگاه جدی به آن ندارد. شما بگویید که موانع قانونی شاخه دیجیتال پاتولوژی در کشور ما چیست؟
از دید من موانع فرهنگی جدی‌تر از موانع قانونی هستند. اگر فرهنگ عمومی قائل به تغییر نباشد، تصویب قانون به تنهایی کمکی نمی‌کند و خطی است بر کاغذ. شاهد مثال آنکه اگر نگاه جنسیت‌زده جامعه به زنان تغییر نکند، حق طلاق برای زنان معجزه نخواهد کرد. کما اینکه در حال حاضر هم بسیاری از زنان طلاق گرفته برای کاهش مزاحمت‌ها به دروغ حلقه می‌اندازند.
پس بحث صرفا خلا قانونی نیست بلکه انگاره‌های عمومی هم نقش بسزایی دارد. من به این گفته ویل دوران بسیار معتقدم که «هیچ تمدنی از بیرون مغلوب نخواهد شد مگر آنکه از درون نابود شده باشد.» ما در آغاز کار وقتی برای طرح موضوع و انجام مطالعه بازار به متخصصان مراجعه می‌کردیم، با بدبینی وصف ناپذیری مواجه می‌شدیم. حتی وقتی توضیح می‌دادیم که کشور نزدیک به 85 میلیون جمعیت دارد و برای این جمعیت، حدود 2 هزار و 500 پاتولوژیست و چند ده آنکولوژیست نمی‌توانند به صورت سنتی پاسخگوی نیاز کشور باشند.
به عنوان نمونه ربات اسکنر را به یک فوق تخصص خون معرفی کردم و درباره نقش آن در تصویربرداری، ارزیابی نمونه‌ها و تشخیص اولیه توضیح دادم. ایشان در عین حال که مشغول ارزیابی نمونه‌ای زیر میکروسکوپ بودند، گفتند «چرا ربات؟ مگر ما چلاق هستیم؟» ولی وقتی توضیح دادم که هدف نه نادیده گرفتن توانمندی متخصصین که برعکس امکان استفاده از همین توانمندی برای طیف بیشتری از مردم در نقاط مختلف کشور است، سکوت کردند.
در نهایت بروشور یک صفحه‌ای معرفی طرح را به گوشه اتاقشان پرتاب کردند! یا در نمونه دیگر استادی در دانشگاه تهران گفتند «من به این کار اعتقاد ندارم چون شما ژاپنی نیستید. ژاپنی‌ها مردمشان را دوست دارند و شما ندارید. البته برای اسباب‌بازی چیز خوبی است!» نمی‌دانم ایشان چگونه پی به این موضوع بردند؟ من 72 ماه است که ماهنامه رایگان در حوزه مسائل اجتماعی کشور منتشر می‌کنم. در کشوری که ملی‌گرایی را به سخره می‌گیرند، من بی‌مهابا می‌گویم که ملی‌گرا هستم.
از طرفی باید به این نکته توجه داشت که اکثریت اعضای تیم‌های نوآور در بهترین دانشگاه‌های کشور تحصیل کرده‌اند و به راحتی می‌توانند مهاجرت کنند. ولی همین که در ایران به فکر کار تولیدی و نوآورانه هستند، نشانه تعهد آنان به جامعه است.
[1]– Market Analysis-2020 World Pathology Congress www.imedpub.com
[2]– World Bank and WHO: Half the world lacks access to essential health services, 100 million still pushed into extreme poverty because of health expenses www.who.int
[3]– جهت کسب اطلاعات بیشتر بنگرید به www.github.com/nimaadmed/WBC_Feature
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/6a5b
