معاملات الگوریتمی در بورس: موافقان و مخالفان چه می‌گویند؟

صحبت از معاملات الگوریتمی سه، چهارسالی است که در بازار سرمایه ایران زیاد به گوش می‌رسد، اما این سیستم در دوره‌های مختلف با حواشی زیادی مواجه شده تا اینکه در سه‌ماهه سوم سال ۱۳۹۹ هرگونه معاملات الگوریتمی ممنوع اعلام شد و بعد از مدتی ممنوعیت آن برداشته شد.

در روزهای اخیر مجدداً حواشی پیرامون معاملات الگوریتمی شکل گرفت و اظهارنظر چنان زیاد شد و انتقادات بالا گرفت که رئیس سازمان بورس اقدام به انتشار دستورالعمل جدیدی در این زمینه کرد.

طی ابلاغیه‌ای که از سوی رئیس‌ سازمان بورس به معاون نظارت بر بورس‌ها ارسال شده، آمده است که اولاً دسترسی همه سرمایه‌گذاران اعم از حقیقی و حقوقی به معاملات الگوریتمی فراهم شود، دوماً اگر شرکت کارگزاری ابزار نظارتی لازم را ندارد، معاملات الگوریتمی متوقف شود، سوماً از ارسال سفارش‌های الگوریتمی بدون رعایت دستورالعمل معاملات جلوگیری شود.

رئیس سازمان بورس همه حقیقت را نمی‌گوید

اما این سخنان رئیس سازمان بورس مؤید همه حقیقت نیست؛ چراکه خود سازمان بورس نیز در این حوزه با احتیاط زیادی برخورد کرده و حتی از انتشار اطلاعات در این زمینه امتناع می‌ورزد.

در همین رابطه جابر حسینی، یکی از محققان دانشگاه علامه طباطبایی که اتفاقاً پیرامون معاملات الگوریتمی تحقیق می‌کند، گفت: «بحث و حواشی روی الگوریتم‌ها خصوصاً در یک سال اخیر، زیاد بوده و به همین دلیل تصمیم گرفتیم مطالعه‌ای پیرامون آن انجام دهیم تا بررسی کنیم وضعیت آن در بازار سرمایه چگونه بوده و در نهایت آن را به سازمان بورس ارائه کنیم، اما سازمان بورس به هیچ‌کدام از مکاتبات دانشگاه علامه در این خصوص پاسخ نداده و متأسفانه باید گفت که در سازمان بورس مقاومت سنگین و حساسیت ویژه‌ای در خصوص ارائه هرگونه اطلاعات در خصوص معاملات الگوریتمی وجود دارد؛ تا جایی که کسی در مورد آن حتی صحبت هم نمی‌کند. یکی از دلایلی که اطلاعات را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند این است که در ایران الگوریتم‌ها بیشتر با هدف بازارگردانی فعالیت می‌کنند.»

دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی در همه جای دنیا برای ارتقای بازارهای مالی همواره مهم‌ترین ابزار بوده و هستند، اما در ایران این دیدگاه که باید برای ارتقای سطح علمی به دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی اعتماد کرد، هنوز قوت نگرفته است.

اما این همه ماجرای معاملات الگوریتمی نیست

یکی از موضوعاتی که سبب شده انتقادها‌ علیه معاملات الگوریتمی بالا بگیرد، موضوع تأثیر منفی آن بر روند بازار است. ظاهراً معاملات الگوریتمی در ایران یک فرمول بسیار ساده دارد.

در واقع فعالان این حوزه، در قیمت‌های پایین و منفی چندین مرتبه خرید کرده و با فشاری که با خرید چندباره وارد می‌کنند، روند سهم را مثبت کرده و با کسب درصد اندکی بازدهی و در روند مثبت، سهام خود را به فروش می‌رسانند.

معامله‌گران با ابزار معاملات الگوریتمی از یک فرمول ساده به نام مارتینگل استفاده می‌کنند. بر اساس این فرمول، سرمایه‌گذار دو برابر خرید قبلی، مجدداً خرید کرده و سپس در روند مثبت سهم خود را می‌فروشند و کسب سود می‌کند. همین فروش سنگین سبب منفی‌شدن بازار می‌شود.

به بیان ساده‌تر، چندین مرحله خرید سنگین کرده و حجم‌ها را بالا می‌برند و فعالان بازار تصور می‌کنند که روند قیمتی سهم مثبت شده است، اما ناگهان معامله‌گران الگوریتمی با فشار بالا اقدام به فروش کرده و کل روند سهم را منفی کرده و حتی روی شاخص نیز تأثیر منفی می‌گذارند و در نهایت روند بازار تخریب می‌شود.

نکته مثبت این معاملات این است که معاملات الگوریتمی سبب نقدشوندگی سهم می‌شود، اما در عین حال مانع از رشد سهم نیز می‌شود، چراکه با خرید در زمان منفی‌بودن سهم و فروش در زمان مثبت‌بودن جلوی رشد بازار را گرفته و از حقیقی‌ها نوسان می‌گیرند.

چرا معاملات الگوریتمی تا این اندازه منتقد دارد؟

معاملات الگوریتمی همواره در دوران منفی بازار با دست‌انداز مواجه شده و با انتقادات زیادی از سوی برخی بازیگران رو‌به‌رو می‌شود. در واقع در ایران این موضوع برای دومین بار در یک سال گذشته رخ می‌دهد، بار نخست در آبان ۱۳۹۹ و این بار در مهرماه ۱۴۰۰ دوباره تکرار شد؛ یعنی زمانی که بازار در وضعیت رکود سنگینی به سر برده و کم‌عمق بود. در روزهایی که روند بار سرمایه منفی بوده و بازدهی سهام منفی است، انتقادها علیه معاملات الگوریتمی زیاد شده است.

این در حالی است که برخی دیگر معتقدند که این ابزار برای عمق‌بخشیدن به بازار بسیار مفید است، اما فضای منفی شدیدی علیه آن شکل گرفته است. موضوع مهمی که در این روزها مطرح است، تبعیضی است که پیرامون این معاملات شکل گرفته است. در واقع این ابزار برای همه فعالان بازار قابل دسترس نیست و تنها برای فعالان حقوقی دارای سرمایه بالا در دسترس است.

در همین رابطه مدیرعامل یکی از کارگزاری‌ها که نخواست نامش فاش شود، گفت: «حرف اصلی منتقدان این است که معاملات الگوریتمی، به‌صورت مساوی در اختیار همه قرار ندارد. حتی در اختیار همه حقوقی‌ها نیز نیست و از همه بدتر اینکه تقریباً هیچ فعال حقیقی به این ابزار با شرایط برابر دسترسی ندارد.»

او با اشاره به سکوت سازمان بورس نسبت به اعتراض معامله‌گران اظهار کرد: «این افراد برای کسب یک درصد از معاملات چندین مرتبه دادوستد کرده و رویه بازار را تخریب می‌کنند؛ بنابراین چرا افراد حقیقی نباید مانند تمام بازارهای دنیا، از این امکان بهره ببرند؟»

معاملات الگوریتمی در ایران وجود ندارد، اینها معاملات شرطی هستند

علی حیدری، کارشناس ارشد بازار سرمایه نیز در این خصوص معتقد است: «معاملات الگوریتمی یکی از ابزارهای بسیار مفید برای ارتقای سطح کیفی بازار است که قطعاً استفاده درست و کامل از این ابزار در کنار افزایش کمی و کیفی بازارگردانان، سبب افزایش عمق بازار و جلوگیری از سفته‌بازی‌های گروهی خواهد شد. اما در ایران تاکنون معاملات الگوریتمی با تعاریف خاص خود ارائه شده است، به‌طوری که ابزارهایی که ارائه شده‌اند را بیشتر باید معاملات شرطی دانست، چراکه استفاده از اندیکاتورها و سفارش‌چینی و برنامه‌ریزی الگوریتمی بر اساس روندها و اندیکاتورها، یکی از روش‌های پرکاربرد در دنیا برای برنامه‌ریزی معاملات الگوریتمی است.

در حال حاضر فقط چند شرکت در حال ارائه این ابزار در بازار ایران هستند که آنها نیز برای آن کارمزد بالایی را طلب می‌کنند که استفاده از آن فقط برای شرکت‌های حقوقی و حقیقی‌های دارای سرمایه‌های بالا (بالای ۱۰ میلیارد تومان) دارای توجیه است.»

او در خصوص تأثیر این ابزار بر بازار سرمایه ایران اظهار کرد: «شاید بتوان گفت کارگزاری‌هایی که هرچه زودتر بتوانند امکان استفاده از الگوریتم برای مشتریان آنلاین خود را فراهم کنند، در آینده گوی سبقت را خواهند ربود، چراکه اولاً در حال حاضر پارادایم بازار تغییر کرده و فعالان بازار با اندک سودی دست به فروش سهم خود می‌زنند و حتی صندوق‌های سرمایه‌گذاری نیز در این روند با هم رقابت می‌کنند.

آثار این رقابت را می‌توان در تعداد حقوقی‌هایی که در روز روی هر نماد دست به خریدوفروش (با حجم نه‌چندان بالا) می‌زنند، به‌راحتی تشخیص داد. ثانیاً روند رقابت سال‌های اخیر در صنعت کارگزاری و مالی نشان می‌دهد که شرکت‌هایی که در استفاده از ابزارهای فناورانه مالی پیشرو بوده‌اند، خیلی سریع سهم بازار فراوانی را در این بازار کسب کرده‌اند.

بنابراین هم عدالت در معاملات و هم شفافیت اقتضا می‌کند که ابزارهای الگوریتمی یا برای همه فراهم باشد یا هیچ‌کس. همچنین هدایت نقدینگی به بازار سرمایه برای کنترل تورم افسارگسیخته اقتضا می‌کند که حقوقی‌های بازار از استفاده افراطی از این ابزار به شیوه غلط خودداری کنند؛ چراکه با این روش غلط استفاده از این ابزار در بازار سهام، در کنار وجود میلیون‌ها فعال حقیقی که معمولاً رفتار هیجانی دارند، به‌راحتی سبب ریزش مجدد بازار می‌شویم که قطعاً بزرگ‌ترین متضرر آن همین حقوقی‌ها خواهند بود.»

کوتاه سخن درباره معاملات الگوریتمی در ایران

معاملات الکترونیکی اوراق بهادار از ۴۲ سال پیش در بازارهای بین‌المللی شروع شد. زمانی‌ که انجمن ملی معامله‌گران اوراق بهادار (آنچه امروزه به‌عنوان خدمات نزدک شناخته می‌شود) شروع به استفاده از سیستم بازارگردانی رایانه‌ای به‌منظور مظنه‌گذاری خودکار در آمریکا کرد، در اروپا نیز اولین بورس اوراق بهادار رایانه‌ای در سال ۱۹۸۰ شروع به ارائه خدمات معامله‌گری کرد، اما تا سال ۱۹۹۰ معاملات اوراق بهادار به‌صورت کاملاً خودکار سازمان‌دهی نشد.

اکنون معاملات الگوریتمی به‌طور چشم‌گیری در دنیا افزایش یافته است، به‌طوری‌ که حتی در بحران سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ در آمریکا نیز این نوع معاملات رشد داشته‌اند. در حال حاضر کشورهای آمریکا، آلمان، انگلستان، فرانسه، بلژیک، کانادا و ژاپن بازیگران کلیدی معاملات الگوریتمی در دنیا هستند. در ایران نیز این روش از سال ۱۳۹۶ با برگزاری چندین نمایشگاه و همایش در بورس راه‌اندازی و به‌ کار گرفته شد، اما همچنان در بورس ایران در اختیار همه قرار نگرفته است.