نفرهایی که از ما کم می‌شوند

نخل‌های ایرانی نفر به نفر پشت کامیون‌ها افتاده‌اند و راهی کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌شوند. درخت‌های سخت و استوار چندین‌ساله به بهای ناچیز 5/1 میلیون تومان قطع می‌شوند و به امارات و کشورهای دیگر فرستاده می‌شوند. خشکسالی و شوری آب، نفس نخل‌های جنوب را بند آورده است و کشاورزان از بیم نابودی همین اصله‌های نیمه‌جان، آن‌ها را حراج کرده‌اند. تصویر نخل‌های مهاجر هشدار می‌دهد که اگر نگاه ساختار سیاست‌گذاری به محیط زیست و کشاورزی تغییر نکند، با آینده‌ای ترسناک روبه‌رو خواهیم بود.

منابع ایران به کام همسایگان

کشورهای همسایه و حتی کشورهای دوردست از مشکلات ایران کم بهره نبرده‌اند. در حالی که سیاست‌گذاران ایرانی مدام پتک ناامیدی بر سر مردم می‌کوبند، کشورهای دیگر از منابع عظیم ایران، از نیروی انسانی گرفته تا انرژی و محصولات کشاورزی، برای ارتقای خودشان بهره می‌برند.

در یکی از این موارد، بر اساس توافق‌نامه‌ای که از سال ۲۰۱۵ اجرایی شده است، ۱۴۰ کالای صادراتی ایران، شامل اقلام کشاورزی، شیلات و مواد غذایی و ۱۲۵ کالای صادراتی ترکیه شامل تولیدات صنعتی با کاهش تعرفه‌های گمرکی همراه شده‌اند. نام «توافق‌نامه تجارت ترجیحی میان ایران و ترکیه» وقتی بیشتر بر سر زبان‌ها افتاد که مهر امسال، غلامحسین شافعی، رئيس اتاق بازرگانی ایران، در نشست هم‌اندیشی رؤسای اتاق‌های بازرگانی ایران درباره آن گفت که این توافق‌نامه «با قرارداد ترکمانچای تفاوتی ندارد».

در میان کالاهای کشاورزی‌ای که ترکیه برای ورود آن‌ها از مبدأ ایران تخفیف داده است، کالاهایی دیده می‌شوند که اصلا صادرات آن‌ها به ترکیه سابقه‌ای نداشته است. از آن سو، کالاهایی که ترکیه با تخفیف وارد می‌کند، در مقایسه با حجم و وزنشان گران‌تر هستند و ارزش افزوده بالاتری برای تولیدکنندگان ترکیه‌ای دارند.

افزون بر این، بیشتر محصولات صادراتی ایران که ترکیه آن‌ها را مشمول تخفیف قرار داده است، محصولات کشاورزی خام هستند. ترکیه که خود تولیدکننده همین محصولات است، آن‌ها را به منظور صادرات مجدد از ایران می‌خرد و آن‌ها را به اروپا و جاهای دیگر صادر می‌کند؛ چراکه دست ایران از بازارهای خارجی کوتاه است و دود آن به چشم ایرانیان و سودش به جیب کشورهای دیگر می‌رود.

علاوه بر ترکیه، چشم بسیاری از کشورهای دیگر هم به منابع ایران دوخته شده است. ارزش پایین پول ملی هم باعث شده به‌رغم کمبودهای داخلی، بخش زیادی از محصولات کشاورزی و غذایی به کشورهای دیگر صادر شود. حالا دیگر کار از صادرات محصولات خام هم گذشته و حتی درخت‌ و خاک را هم می‌برند.

در سال‌های گذشته خبرهایی از قاچاق خاک از استان‌های فارس، سیستان و بلوچستان و هرمزگان به کشورهای همسایه منتشر شده است. مهر ۱۳۹۹، اسماعیل کهرم، مشاور وقت سازمان حفاظت محیط زیست در این باره گفته بود: «منطقه‌ای به نام نوبندیان در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد که نزدیک به چابهار است. در آنجا هفت ایستگاه ساخته‌اند که خاک‌ها را جمع می‌کند و پس از آن بار کامیون و کشتی کرده و به دبی می‌برند.»

آینده‌فروشی

همه این خبرها در کنار هم ناقوس نابودی محیط زیست و کشاورزی ایران را مهیب‌تر از همیشه به صدا درآورده است. کهرم درباره تبعات قاچاق خاک گفته است: «خاکی که از نوبندیان قاچاق می‌شود، خاک کشاورزی است و شنیده‌ام که هر کامیون آن هشت دلار فروخته می‌شود. با این کار خاک کشاورزی از بین می‌رود، زیرا از روی زمین‌ها جمع‌آوری می‌شود و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر از روی خاک را برداشت کرده و می‌فروشند. در نتیجه آنجا دیگر امکان کشاورزی در آینده نخواهد داشت و خساراتی هم به رودخانه‌های منطقه وارد خواهد شد.»

فروش نخل‌ها هم زخم کاری دیگری بر پیکره محیط زیست ایران است. در دهه‌های گذشته ۱۵ تا ۲۰ درصد نخلستان‌های کشور به دلیل خشکسالی و شوری آب از بین رفته است و به گفته محسن رشیدفرخی، رئیس انجمن ملی خرما، «این اقدام بسیار خطرناک است و باید جلوی آن گرفته شود؛ چراکه به محیط زیست آسیب جدی وارد خواهد کرد. درختی که چند دهه رشد کرده و باعث حفظ خاک و محیط زیست می‌شود، به‌راحتی از دست می‌رود.»

در غیاب امید

منابعی که کشورهای دیگر به‌ارزانی از دست ما می‌ربایند، ثروت‌هایی ملی هستند که از دست دادنشان برای ما گران تمام خواهد شد و اگر چاره‌اندیشی نشود، عواقب آن دامن همه را می‌گیرد. مسئولان ایرانی مدت‌هاست تقصیر را به گردن تحریم‌ها می‌اندازند و جهان را از این بابت سرزنش می‌کنند. تازه‌ترین مورد آن را هم در اظهارات رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در سفر به گلاسکو می‌توان سراغ گرفت. علی سلاجقه در بیست‌وششمین همایش اقلیمی سازمان ملل گفته «وقتی صحبت از همکاری‌های بین‌المللی همه ذی‌نفعان در سطح جهان به میان می‌آید، متأسفانه کشور من با مانعی به نام تروریسم اقتصادی روبه‌رو است.» او در جریان این سفر، به این هم اشاره کرده که «ایران پذیرش هرگونه تعهدی را مشروط به رفع همه تحریم‌ها می‌داند».

اگرچه نقش تحریم‌ها و پیامدهای منفی آن بر محیط زیست انکارناپذیر است، نباید کارنامه نه‌چندان موفق مسئولان ایرانی را در استقبال از نوآوری برای نجات محیط زیست از نظر دور داشت. تجربه کشورهایی مانند هند، امارات متحده عربی و… نشان می‌دهد که حتی بدترین شرایط را به مدد نوآوری می‌توان تبدیل به فرصت‌هایی طلایی کرد، اما در ایران امید به چنین امکان‌هایی غالبا سرکوب شده است و حتی منابع انسانی توانمند کشور هم برای تحقق رؤیاهایشان نفر به نفر سوار هواپیما شده‌اند تا امید را آن سوی آب‌ها بجویند.