چرا ارمنستان یونیکورن دارد و ما نداریم؟!

ایمان داوودیان در توییتی و با بازنشر یک خبر باعث شد تا یک بار دیگر موضوع تک‌شاخ شدن استارتاپ‌های ایرانی بر سر زبان‌ها بیفتد. موضوعی که هم شوخی آن جنجال به پا می‌کند و هم جدی‌اش. خبر کوتاه بود و تأمل‌برانگیز: «استارتاپ ویرایش عکس PicsArt با جذب ۱۳۰ میلیون دلار از سافت‌بانک و رسیدن ارزشش به بیش از یک میلیارد دلار به اولین یونیکورن ارمنستان تبدیل شد.» حالا ارمنستان، همسایه شمالی ایران، کشوری کوچک با جمعیتی سه میلیون ‌نفری صاحب یک استارتاپ بین‌المللی است که به باشگاه تک‌شاخ‌های اقتصاد دیجیتال دنیا راه یافته است.

همین چهار سال پیش بود که محمدجواد آذری جهرمی در شروع دوران وزارتش وعده داد که می‌خواهد تا پایان سال 1400 حداقل پنج یونیکورن تحویل اکوسیستم استارتاپی کشور بدهد. جهرمی از یک‌سو روی رشد کسب‌وکارهایی چون دیجی‌کالا، اسنپ، علی‌بابا و کافه‌بازار حساب ویژه‌ای باز کرده بود و از سوی دیگر با پررنگ شدن گشایش‌های احتمالی برجام و توجه سرمایه‌گذارهای خارجی امیدوار بود که خیلی زود ده‌ها کسب‌وکار ایرانی بتوانند با جذب سرمایه‌های میلیون دلاری، ارزش خود را به بالای یک میلیارد دلار برسانند. این وعده‌ای بود که مشابه آن را سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، هم مستقیم و غیرمستقیم بارها داده بود.

عامل دیگری که بسیاری را به این وعده‌ها امیدوار ساخته بود، پیش‌بینی‌هایی بود که برخی مدیران استارتاپی مطرح می‌کردند. از جمله حمید محمدی، مدیرعامل وقت دیجی‌کالا، در یک برنامه به خبرنگاران گفته بود احتمالا در سال 97 اولین یونیکورن ایرانی خواهند شد. سال 97 آمد و خبری از تک‌شاخ شدن دیجی‌کالا نشد، ولی همان سال بود که شهرام شاهکار، مدیرعامل وقت اسنپ، ادعا کرد ارزش این استارتاپ از یک میلیارد دلار بالاتر رفته است؛ ادعایی که بعدها چندان مدرک و سندی برای آن ارائه نشد و به شکلی غیرمستقیم پس گرفته شد! اما چرا اکوسیستم استارتاپی ایران در مسیر خود برای داشتن یونیکورن حداقل در دهه 90 شکست خورد؟ برای پاسخ نیازی نیست استدلال‌های پیچیده بیاوریم. کافی است کمی منتشرکننده توییت فوق‌الذکر را معرفی کنیم: ایمان داوودیان روزگاری از کارکنان کارخانه نوآوری بود. مدیر فضای کار اشتراکی زاویه و از مدیران قبلی شتابدهنده آواتک که از تلاش‌های اولیه وی‌سی‌ سرآوا در اکوسیستم استارتاپی محسوب می‌شود. شتابدهنده‌ای که دیگر وجود ندارد؛ ایمان این روزها در فضای استارتاپی پرتغال کار می‌کند. از خود سرآوا هم جز نامی چیز زیادی باقی نمانده است. از خیلی از فعالان دیگر و تأثیرگذار استارتاپی هم خبری نیست… مهاجرت آدم‌ها و سرمایه یکی از مهم‌ترین دلایل توقف یا کند شدن رشد استارتاپ‌های ایرانی در سه سال گذشته بوده است.

از طرفی دخالت‌های دولتی‌ها و شبه‌دولتی‌ها در سیاست‌گذاری اکوسیستم استارتاپی نه‌تنها منجر به شکل‌گیری کسب‌وکارهای بزرگ بین‌المللی نشد، بلکه پول‌پاشی‌ها و وام‌های بی‌حساب‌وکتاب آن‌ها بخش زیادی از این فضا را آلوده و وابسته به رانت و پول آسان کرد. اتفاقی که باعث شد تا کسب‌وکارهای کاغذی اما پرهیاهویی شکل بگیرند که با پول دولت نیروهای مستعد کسب‌وکارهای دیگر را با حقوق‌های نجومی جذب می‌کردند، بی‌آنکه خروجی و رشدی داشته باشند.