گفت‌وگو با معاون اداره کل نظارت خدمات گردشگری وزارت میراث فرهنگی درباره روند صدور مجوز اقامتگاه‌های بوم‌گردی / الزام صدور مجوز در کمتر از یک ماه

رضا امیرزاده / اقامتگاه‌های بوم‌گردی با ارائه خدماتی که باعث می‌شود گردشگران، تجربه‌‌هایی متفاوت از اقامت در دوران سفر خود داشته باشند، در دهه اخیر نقش برجسته‌ای در صنعت گردشگری ایران پیدا کرده‌اند. این حوزه که رابطه‌ای نزدیک با فرهنگ محلی هر منطقه دارد، به واسطه ماهیتش توانسته رشد خوبی در دهه گذشته داشته باشد. هرچند پیچ‌و‌خم‌های اداری و فرسایشی برای دریافت مجوز اقامتگاه‌های بوم‌گردی یکی از مسائلی است که فعالان این حوزه همیشه از آن گلایه دارند. اسماعیل برات، معاون اداره کل نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در گفت‌و‌گوی پیش رو ضمن ارائه آماری درباره وضعیت اقامتگاه‌ها و تأسیسات گردشگری در نوروز امسال، از تسهیل شرایط برای دریافت مجوزهای این حوزه با راه‌اندازی «درگاه ملی مجوزها» می‌گوید.

در حال حاضر روند درخواست مجوز برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی به چه شکل انجام می‌شود؟

تا چند سال قبل و پیش از راه‌اندازی سامانه جانا (یا همان سامانه جامع نظارت، آمار و اطلاعات گردشگری)، کار صدور مجوز برای تأسیسات گردشگری از جمله اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌صورت سنتی و دستی انجام می‌شد، اما بعد از راه‌اندازی این سامانه، مراحل اخذ مجوز به شکل غیرحضوری و الکترونیک درآمد. با اجرایی‌شدن اصلاح مواد (۱) و (۷) قانون اجرای سياست‌های كلی اصل ۴۴ قانون اساسی مصوب ۱۳۹۹، کلیه مجوزها در حوزه‌های مختلف که شامل موضوع گردشگری و بوم‌گردی نیز می‌شود، در چهارچوب مصوبات هیئت «مقررات‌زدایی و تسهیل مجوزهای کسب‌و‌کار» ذیل وزارت اقتصاد صادر می‌شود.

این هیئت که به‌صورت فرابخشی و شامل اعضایی از بخش‌های مختلف دولت، قوه قضائیه و مجلس شورای اسلامی، اتاق‌ها و… است، وظیفه دارد مشخص کند هر دستگاهی متولی صدور چه مجوزهایی است و مبنای آن دستگاه برای صدور آنها چیست. اگر در جایی صدور یک مجوز توسط یک دستگاه مبنای قانونی نداشته باشد، دادن پروانه توسط آن نهاد را متوقف کرده و آن را به دستگاه مرتبط واگذار می‌کند. در مرحله بعد این هیئت شرایطی را که یک دستگاه برای صدور مجوز در نظر گرفته، بررسی کرده و اقدام به حذف شرط‌های غیرضروری می‌کند. در مرحله بعد مشخص می‌شود که صدور یک مجوز بر اساس شرایط چه میزان زمان می‌برد و به عبارت بهتر هیئت برای هر مجوز سقف زمانی در نظر می‌گیرد؛ بنابراین دستگاه مربوطه موظف است مجوز را در همین بازه زمانی صادر کند.

برخی فعالان حوزه گردشگری می‌گویند با اینکه روند صدور مجوز در سراسر کشور یکی است، اما مدت‌زمان طی مراحل آن در استان‌های مختلف متفاوت است؛ به گونه‌ای که صدور مجوزی یکسان در یک استان دو ماه و در استانی دیگر دو سال طول می‌کشد.

در حال حاضر چنین مسئله‌ای وجود ندارد. در راستای روندی که توضیح دادم، درگاه ملی مجوزهای کشور به نشانی اینترنتی mojavez.ir راه‌اندازی شده است. هر دستگاهی از جمله وزارت میراث فرهنگی و گردشگری ملزم است سامانه‌های صدور مجوز کسب‌و‌کار خود را به درگاه ملی مجوزها متصل و ورودی سامانه خود را مسدود کند؛ بنابراین اکنون درخواست‌ها از طریق درگاه ملی مجوزهای کشور ثبت می‌شود و از آن طریق به سامانه وزارت گردشگری هدایت می‌شود تا رعایت مواردی که توسط هیئت مقررات‌زدایی مشخص شده، قابل رصد باشد.

در حال حاضر نیز اقدامات دریافت مجوز برای خانه‌های بوم‌گردی از طریق درگاه ملی انجام می‌شود و آنجا شرایط و مدارک لازم مشخص شده و سپس از آن طریق به سامانه جانا وصل می‌شود. سقف زمانی مصوب هیچ‌یک از مجوزهای گردشگری بیشتر از یک ماه نیست. البته در مواقعی که مشکلاتی مانند نقص مدارک وجود دارد، موضوع فرق می‌کند. اما اگر مدارک کامل باشد و استعلاماتی که لازم است به‌موقع گرفته شود، مجوز در همان روز صادر خواهد شد.

یک فرد برای دریافت مجوز بوم‌گردی باید چه اقداماتی انجام دهد؟

به لحاظ فرایندی، ما دو نوع اقامتگاه بوم‌گردی داریم؛ احداثی و تبدیلی. احداثی به اقامتگاهی گفته می‌شود که شخص متقاضی مجوز قصد دارد در زمینی اقدام به احداث یک اقامتگاه بوم‌گردی کند که هیچ ساختمان و سازه‌ای وجود ندارد. اما اگر خانه یا بنایی از قبل در یک منطقه شهری یا روستایی وجود دارد و صاحب آن قصد داشته باشد از آن به‌عنوان اقامتگاه بوم‌گردی استفاده کند، به آن تبدیلی می‌گویند. قریب به ۹۰ درصد از خانه‌های بوم‌گردی ما در حال حاضر از نوع تبدیلی هستند. برای اخذ مجوز یک اقامتگاه احداثی، ابتدا باید برای دریافت «موافقت اصولی» از اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان مربوطه اقدام شود.

چه شرایطی برای صدور موافقت اصولی در نظر گرفته می‌شود و آیا درخواست برای آن هم از درگاه ملی صورت می‌گیرد؟
موافقت اصولی در واقع یعنی اینکه شما درخواست می‌دهید و بر اساس یک بررسی اجمالی تأیید می‌شود زمین شما برای احداث یک اقامتگاه دارای شرایط مناسبی است. برای مثال اقامتگاه نباید در کنار بیمارستان یا مشاغل پر‌سر‌و‌صدا و… باشد. همان‌طور که گفتم این موافقت‌نامه اصولی را وزارت میراث فرهنگی و گردشگری صادر می‌کند، اما برای صدور آن نیاز به اخذ استعلام از نهادهایی مانند وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو یا بنیاد مسکن، شهرداری‌ها (در روستا دهیاری و بخشداری) و… است که بسته به اینکه زمین واقع در شهر یا روستاست، متفاوت است. درخواست برای موافقت‌نامه اصولی هم از درگاه ملی انجام می‌شود؛ این درگاه درخواست را به سامانه سما (سرمایه‌گذاری) وزارت میراث فرهنگی و گردشگری می‌فرستد که از آن طریق روند صدور موافقت اصولی انجام خواهد شد.

آیا برای ساخت‌و‌ساز هم باید از وزارت میراث فرهنگی و گردشگری مجوز گرفت؟

در مرحله بعد، فرد متقاضی باید روند ساخت‌و‌ساز را بر اساس ضوابط آن انجام دهد و از نهاد مربوطه پروانه ساخت و از وزارت گردشگری مجوز «ایجاد» بگیرد. بعد از اتمام ساخت‌و‌ساز و آماده شدن بنا، ساختمان تجهیز و یک پروانه موقت شش‌ماهه برای بوم‌گردی صادر می‌شود تا در این مدت فرایند ارزیابی برای تعیین سطح کیفیت خدمات و درجه نهایی بوم‌گردی مشخص شود. پس از اتمام اعتبار پروانه شش‌ماهه، صاحب کسب‌و‌کار بوم‌گردی می‌تواند یک مجوز سه‌ساله بگیرد که هر سه سال باید آن را تمدید کند.

روند دریافت مجوز برای خانه‌های تبدیلی چگونه است؟

در خصوص خانه‌های تبدیلی شرایط اخذ مجوز ساده‌تر است و به موافقت اصولی و مجوز ایجاد نیازی نیست. برای این منظور درخواست پروانه بهره‌برداری از طریق درگاه ملی به‌عنوان یک واحد تبدیلی ثبت می‌شود. در ادامه باید استعلام از نهادهای مرتبط به‌ویژه مرجع صدور پروانه ساخت گرفته شود. در ادامه کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، نقشه بنا را بر اساس ضوابطی که وجود دارد، بررسی می‌کنند تا ضمن تطبیق، حداقل شرایط موجود را داشته باشد و پس از آن پروانه بهره‌برداری اقامتگاه بوم‌گردی صادر می‌شود.

درجه‌بندی اقامتگاه‌ها توسط خود وزارت گردشگری انجام می‌شود؟

اقامتگاه‌های بوم‌گردی بر اساس مقررات مندرج در آیین‌نامه ایجاد، اصلاح، تکمیل، درجه‌بندی و نرخ‌گذاری تأسیسات گردشگری مصوب سال ۱۳۹۴ هیئت وزیران و دستورالعمل‌های مربوطه، به ترتیب اولویت به سه درجه یک، دو و سه تقسیم می‌شوند.

فرایند ارزیابی و درجه‌بندی تأسیسات گردشگری از گذشته تا به امروز قدری متفاوت شده است. در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ تعداد تأسیسات گردشگری به نسبت کمتر بود و خود سازمان وقت، رأساً اقدام به ارزیابی و درجه‌بندی آنها می‌کرد. در اواخر دهه ۷۰ و ۸۰ به‌مرور تعداد تأسیسات گردشگری افزایش پیدا کرد و نیاز به برون‌سپاری در این زمینه احساس شد. به همین دلیل شرکت‌هایی به منظور ارزیابی تأسیسات گردشگری شکل گرفت. البته در آن زمان هنوز بوم‌گردی‌ها متولد نشده بودند. در نهایت بر اساس شیوه‌نامه درجه‌بندی، شرکت‌هایی با عنوان «عامل تطبیق» از وزارت گردشگری مجوز می‌گیرند و با استفاده از ارزیاب‌هایی که آموزش دیده‌اند و کد ارزیابی دریافت کرده‌اند، نسبت به ارزیابی واحد اقدام می‌کنند.

چه شاخص‌هایی در این درجه‌بندی توسط ارزیاب‌ها سنجیده خواهد شد؟

ضوابط مصوب برای بوم‌گردی‌ها شامل بخش‌های مختلف تجهیزات و نیروی انسانی، ایمنی و بهداشت، فنی و ساختمانی، توسعه پایدار، دسترسی برای معلولان و… است. در نهایت ارزیاب‌ها بر اساس رسته و گرید خود (A-B-C) عملیات ارزیابی را انجام داده و نتیجه آن در کمیسیون درجه‌بندی استان مورد طرح و تصویب قرار می‌گیرد.

آیا برای دریافت مجوز اقامتگاه نیاز به مدرک تحصیلی یا رزومه است یا برای کسانی که وارد این حوزه می‌شوند شرکت در دوره‌های آموزشی الزامی است؟

در حال حاضر به‌صورت موقت آموزش جزو الزامات کسی که بخواهد پروانه بوم‌گردی بگیرد نیست، چون سرفصل‌های دوره‌های آموزشی در دست بازنگری است. البته این موضوع مرتبط به حوزه اداره کل آموزش و مطالعات وزارت گردشگری است. بعد از نهایی و تثبیت‌شدن این سرفصل‌ها و فراهم‌کردن شرایط برای آموزشی که در کیفیت خدمات بوم‌گردی‌ها تأثیر‌گذار باشد، این بخش هم به روند دریافت مجوز افزوده خواهد شد.

در حال حاضر چه تعداد بوم‌گردی در کشور داریم و کدام استان‌ها دارای بیشترین بوم‌گردی در کشور هستند؟

بر اساس آمار و اطلاعات ثبت‌شده در سامانه جانا، در حال حاضر ۳۵۵۲ مجوز اقامتگاه بوم‌گردی در کشور صادر شده است. استان‌های مازندران با ۴۲۶ واحد، کرمان با ۳۱۷ واحد، اصفهان ۲۸۰ واحد، فارس ۲۴۵ واحد و یزد با ۲۲۷ واحد اقامتگاه بوم‌گردی به ترتیب رتبه‌های اول تا پنجم را در میان استان‌های کشور به لحاظ تعداد بوم‌گردی دارند و استان قم با پنج واحد کمترین تعداد اقامتگاه بوم‌گردی در کشور را داراست.

در نوروز امثال چه میزان از ظرفیت بوم‌گردی‌های کشور پذیرای مسافران بود؟

میزان اشغال ظرفیت در بوم‌گردی مناطق مختلف در ایام نوروز متفاوت بوده است. مسائل اقتصادی مانند نوسان ارزی که پیش آمده، در میزان سفر رفتن مردم و نحوه آن سفر تأثیر داشت؛ بنابراین پیامد آن این است که بخشی از مردم سفر را از سبد هزینه‌های خانواده حذف کنند و برخی هم به جای استفاده از اقامتگاه‌های مجاز، به سمت استفاده از مراکز غیر‌رسمی و اضطراری مانند مدارس آموزش‌و‌پرورش یا سالن‌های ورزشی و… که در ایام خاص نوروز برای اسکان مسافران نوروزی فعال می‌شوند، بروند.

یکی از گلایه‌های صاحبان بوم‌گردی‌ها همین ورود نهادهایی مانند آموزش‌و‌پرورش در اسکان‌دادن به مسافران نوروزی و اقامتگاه‌های غیررسمی بود که بازار کار آنها را تحت تأثیر قرار می‌داد. در ایام نوروز شرایط به گونه‌ای است که به‌خاطر فشردگی جمعیت، اگر آموزش‌و‌پروش اقدام به ارائه خدمات اسکان مسافر نکند، ممکن است برخی افراد در خیابان‌ها چادر بزنند و این جلوه خوبی ندارد و چهره شهر را دچار خدشه می‌کند. از این منظر ارائه خدماتی شبیه آنچه وزارت آموزش‌و‌پرورش انجام می‌دهد، به مسافران در ایام نوروز اجتناب‌ناپذیر است. سیاست ما همیشه این بوده که اول اقامتگاه‌هایی که دارای پروانه بهره‌برداری هستند پر شود و سرریز آن به اقامتگاه‌های غیررسمی و اضطراری که در ایام نوروز فعال می‌شود، بروند. اما گزارش‌هایی داریم که در برخی مناطق امسال حتی هتل‌ها هم به صورت کامل پر نشدند. اقامتگاه‌های غیررسمی مختص تعطیلات نوروز و آن هم در چهارچوب مصوبات ستاد خدمات سفر است. اما در زمان غیرتعطیلات نوروز اگر کسی مجوز نداشته باشد و اقدام به دادن خدمات اقامتی کند، مرتکب تخلف شده و علاوه بر جریمه نقدی با آن واحد برخورد می‌شود.

به صورت کلی سفرهای نوروزی سال ۱۴۰۲ چه وضعیتی در مقایسه با سال‌های قبل داشت؟

تعطیلات در آغاز سال ۱۴۰۲ به گونه‌ای پراکنده شده بود که الگوی سفر امسال را با سال‌های گذشته متفاوت کرد. اگر به تقویم نگاهی بیندازیم تعطیلی نیمه شعبان، تقارن نوروز با ماه رمضان، تعطیلی‌های روز طبیعت، عید فطر و… را مشاهده می‌کنیم که مسافرت‌های نوروزی را به چندین بخش تقسیم کرده است. در نتیجه سفرهای نوروزی عملاً از ۱۶ اسفندماه ۱۴۰۱ شروع شد و تا هفته اول ابتدای اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ ادامه داشت.

آیا آماری از وضعیت اقامت مسافران در این ایام دارید؟

در خصوص اقامتگاه‌های رسمی دارای پروانه از وزارت گردشگری در ایام نوروز، قریب به ۱۲ درصد مسافران در هتل‌ها، 5/3 درصد در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، 7/4 درصد در مهمان‌پذیرها، 2/4 درصد در هتل‌آپارتمان‌ها، ۵۷ درصد در خانه مسافرها، 5/3 درصد در مجتمع‌های گردشگری و الباقی در سایر تأسیسات گردشگری اقامت داشته‌اند.

بیشتر شکایات ثبت‌شده از سوی مسافران مربوط به کدام حوزه‌های کسب‌و‌کار صنعت گردشگری است؟

در این زمینه تقریباً ۶۳۳۰ شکایت در طول تعطیلات نوروزی در سامانه ۰۹۶۲۹ ثبت شده که ۲۵ درصد از شکایت‌ها از دفاتر خدمات مسافرتی ، ۳۳ درصد از تأسیسات اقامتی اعم از هتل، بوم‌گردی، متل، مهمان‌پذیر و…، سه درصد مراکز پذیرایی، ۳۱ درصد مراکز رفاهی جاده‌ای نظیر پمپ بنزین و… و هشت درصد سایر تأسیسات گردشگری بوده است.