یک قوطی کبریت خاطره‌انگیز

تا چند دهه پیش کبریت یکی از تولیدات دارای جایگاه با ارزش صنعتی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر بود. پیش از آن، برافروختن آتش نیاز به ابزارهایی داشت که باید برای استفاده و نگهداری از آن‌ها دشواری‌هایی را می‌پذیرفتیم. ساخت کبریت موجب شد آتش در همه‌جا و همه‌وقت در دسترس باشد.

یکی از راه‌های مرسوم برای افروختن آتش تا پیش از ساخت کبریت، انتقال آن از آتشدان بود. این کار را باید با دشواری و سرعت انجام می‌دادند. اصطلاح «مگر آمده‌ای آتش ببری» نیز از همین‌جا ریشه گرفته.اما همین محصول که اندازه کوچکش هم مقیاس اندازه‌گیری به‌ویژه در گفت‌و‌گوهای روزمره شده، دیرزمانی جایگاهی ارزشمند در سبد تولیدات صنعتی داشت تا آنجا که در دوره‌ای از تاریخ کشور (از سال 1310) قانون انحصار کبریت در مجلس شورای ملی تصویب شد.

در این دوران که همزمان با جنگ جهانی دوم نیز بود، کبریت‌‌سازی در کنار نساجی و قند در فهرست کوتاه صنایع پیشرو کشور قرار داشت. آنچه که در این صنعت رخ داد، درس‌های بزرگی برای زیست‌بوم کسب‌وکار و تولید در کشور است.

تاریخ مختصر کبریت‌سازی
نخستین کارگاه تولید کبریت ایران در 1286 خورشیدی به دستور محمدعلی‌شاه به وسیله مهندسان آلمانی در تبریز راه‌اندازی شد که آن را «کبریت‌سازی اسلام» نام‌گذاری کردند. پس از آن در سال 1287 «کبریت‌سازی ایرانیان» محصولی به نام «اقتصاد» تولید و روانه بازار کرد.

اما اوضاع آشفته کشور و تبریز راه ادامه کار این کارگاه‌ها را بست. در سال 1297 دو کارگاه کبریت‌سازی میرزا حسین واعظ و توکلی شروع به کار کردند. واعظ که پیشینه‌ای در مبارزات مشروطه داشت، برای رفع نیاز به کبریت روسیه تصمیم به تولید گرفت و قوطی‌های کبریت تولیدی خود را به محل نوشتن شعارهای میهنی تبدیل کرد. تولید کبریت برای او بیش از آنکه یک کار اقتصادی باشد، اقدامی میهنی بود و بی‌توجهی به کیفیت تولید موجب ناکامی وی در بازار شد.

ورود کبریت به ایران همزمان با شروع سفرهای خارجی بود. آمار ثبت‌شده گمرک از سال 1282 نشان می‌دهد که در همین سال 373 هزار باتمان (بسته سه کیلویی) کبریت وارد شده و برای هر بسته سه کیلویی هشت شاهی حقوق گمرکی دریافت شده است. با استقبال مردم از این محصول، نبردی برای کسب سهم بازار شکل گرفت.

این نبرد پیرو مناسبات حاکم بر آن زمان بود و متجاوزان روسی و انگلیسی نیز در آن نقش‌آفرینی کردند. در همین روند پولیاکوف روس، نخستین کارخانه کبریت‌سازی را در املاک امین‌الدوله در تهران راه‌اندازی کرد، اما ارزیابی درستی از چوب مصرفی نداشت و تأمین آن در تهران مقدور نبود.

از طرفی واردکنندگان کبریت اتریشی و سوئدی حق گمرکی کمتری پرداخت می‌کردند که ادامه تولید را برای پولیاکوف زیان‌آور کرد. در سال 1300 کارخانه کبریت ممتاز با واردات دستگاه‌های پیشرفته کارش را شروع کرد و در آن زمان با داشتن بیش از 50 کارگر در فهرست پنج کارخانه بزرگ کشور قرار گرفت.

تولید با دست‌های بسته
کبریت‌سازی با همه نیازی که به آن وجود داشت، در چرخه اقتصادی ماندگار نشد. حمایت گسترده مجلس از این صنعت، ایجاد انحصار و معافیت مالیاتی به آن‌ها برای تولید محصول قابل‌رقابت کمک نکرد. تولید کبریت داخلی تا دهه 20 پاسخگوی مصرف داخلی نبود.

حتی بروز درگیری‌های استقلال پاکستان از هند که بازار بزرگ پاکستان را هم در اختیار گذاشت، نتوانست به رشد این صنعت کمک کند. این وضعیت در دهه 60 و دوران جنگ تحمیلی نیز ادامه داشت و تولید و عرضه کبریت با همه حمایت‌های دولتی همچنان ناکارآمد بود. در همه سال‌های قرن حاضر تنها در دهه‌های 40 و 50 که مداخله دولت در این زمینه به کمترین پایه رسید و سرمایه‌گذاران ماشین‌آلات لازم را وارد کردند، زمینه رقابت و گسترش تولید فراهم شد.

صنعتگران اما با تولد و رشد این صنعت همراه بودند. کبریت‌سازی صنعتی پیچیده با تکیه بر مواد اولیه غیرقابل‌دسترس نیست، اما پس از چند دهه نتوانسته‌ایم جایگاه مناسبی در این زمینه بیابیم. نداشتن برنامه توسعه، ارزیابی نامناسب نیازهای تولید، مداخله دولت و سیاست در تولید و نوسان‌های اجتماعی و سیاسی دست‌وپای این صنعت را از روزهای پایه‌گذاری تا واگذاری میدان به فناوری‌های جدید بسته است.