شتاب‌گیری رشد علم و فناوری بر بستر نمایشگاه‌های جهانی

علم و فناوری نقش بسیاری در نمایشگاه‌های جهانی دارد. از ابتدای برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی در قرن نوزدهم، معمولاً اهداف تجاری در کنار جنبه علمی مورد توجه بوده؛ با این وجود در طول زمان درک علم و فناوری در جامعه به‌طور چشم‌گیری دگرگون شده است. از سویی نمایشگاه‌ها دارای یک دیدگاه نیز هستند.

آگاهی از نقش علم و فناوری در تحولات صنعتی به اصلاح موارد دیگری از جمله آموزش علمی منجر شد، همچنین یکی دیگر از پیامدهای برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی استفاده از برخی مجموعه‌ها برای ایجاد موزه‌ها، به‌ویژه موزه‌های علوم و صنایع بوده که میراث فرهنگی نمایشگاه‌هاست. این رویدادها فرصتی خارق‌العاده برای مطالعه انتشار فناوری و ادغام آن در دنیای کشاورزی، صنعت و ارتباطات است. از این دید جهت‌گیری‌های جدید تاریخ فناوری، رویکردهای بسیار جالبی را ارائه می‌دهند.

تاریخ‌دانان علم و فناوری پیش از این تحلیل‌هایی را درباره نمایشگاه‌های جهانی انجام داده‌اند که مقاله «یوجین فرگوسن» یک نمونه کلاسیک از آن است، همچنین «بریژیت شرودر-گودهوس» و «آن راسموسن» راهنمای بسیار مفیدی درباره نمایشگاه‌های اصلی جهان شامل داده‌ها و منابع کتاب‌شناختی فراوان تهیه کردند.

با این وجود تعداد قابل توجهی مقاله و کتاب اختصاصی در این زمینه وجود دارد. در همین حال برخی شرکت‌کنندگان در نشست پادووا ۲۰۱۴ در فهرست نویسندگانی هستند که پاره‌ای از جنبه‌های علم، فناوری و نمایشگاه‌های جهانی را مورد بررسی قرار داده‌اند.

علم و فناوری و خاستگاه نمایشگاه‌های جهانی
نمایشگاه بزرگ لندن ۱۸۵۱ به‌عنوان نخستین نمایشگاه جهانی تاریخ شناخته می‌شود. این نمایشگاه الهام‌گرفته از تجربه فرانسه در برپایی نمایشگاه‌های ملی بود، اما مُروجین بریتانیایی مایل بودند رقابت بین‌المللی محصولات را با هدف نشان‌دادن هژمونی صنعتی بریتانیا در جهان سازمان‌دهی کنند. فناوری به‌عنوان بخش مهمی از تولید و حمل‌ونقل نقش اصلی را در نمایشگاه بر عهده داشت.

آشکارترین ویژگی نمایشگاه «کریستال‌پالاس»، ساخت‌وساز بسیار مدرن آهن و شیشه بود (که کاخ نمایشگاه را به یک گلخانه عظیم تبدیل کرده بود). کریستال‌پالاس تأثیر فوق‌العاده‌ای بر معماری جهان داشت که با معرفی سبک جدید شیشه و آهن آن را در بسیاری از ساختمان‌های عمومی و صنعتی در جهان مانند ایستگاه‌های راه‌آهن یا بازار به کار گرفتند. مصالح مهندسی و سازه‌ها نیز ارزشی نمادین از نوگرایی صنعت داشتند.

در داخل کاخ نمایشگاه محصولات گوناگون تولیدی و هنری تا فناوری پیشرفته وجود داشت، کالاهای آمریکایی به‌روشنی نشان می‌داد که ایالات متحده آمریکا در حال تبدیل‌شدن به یک کشور صنعتی بسیار قدرتمند با کشاورزی و صنعت به‌روز است. موفقیت نمایشگاه لندن به برگزاری نمایشگاه‌هایی با هدف گردآوری برجسته‌ترین محصولات از سراسر جهان منجر شد و شش میلیون شرکت‌کننده گواه موفقیت آن بود.

بازدیدکنندگان نه‌تنها از بریتانیا، بلکه از بسیاری از کشورهای مختلف در اروپا، آمریکا، آسیا و آفریقا آمده بودند. بررسی گزارش‌های برخی بازدیدکنندگان نمایشگاه بسیار جالب است. تولیدکنندگان اسپانیایی حضور چشم‌گیری داشتند که بیشتر محصولات آنها ساخته‌های دست دارای کیفیت بالا بود. تجربه چشم‌گیر امکان بازدید از «جهان» در یک مکان واحد و در مدت‌زمان نسبتاً کوتاه برای عموم مردم اسپانیا تشریح شد و به همین دلیل مشارکت اسپانیایی‌ها در نمایشگاه‌های بین‌المللی بعدی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرد.

نمایشگاه لندن الگویی برای نمایشگاه‌های بعدی از جمله نمایشگاه‌هایی شد که در فرانسه برگزار شد. نخستین نسخه مشابه نمایشگاه ۱۸۵۱در سال ۱۸۵۳ در نیویورک برگزار شد، در محلی که قصر شیشه‌ای دیگری در آن ساخته شد، اما چندین نوآوری در طراحی، نصب و مواد در آن وجود داشت؛ کاخی بسیار شبیه به کاخ لندن، اما با تناسباتی جدید در فضای وسیع‌تر.

یک موتور بخار چشم‌گیر Corliss و Nightingale توان لازم برای ماشین‌ها را فراهم می‌کرد و کاخ با گاز روشن می‌شد و ساعات بازدید افزایش یافت. نمایشگاه نیویورک به موفقیتی بزرگ تبدیل شد و اتوماسیون بسیاری از فرایندهای صنایع دستی، کشاورزی و صنعتی که بخش زیادی از آن به دست مخترعان آمریکایی انجام شده بود، تحسین و علاقه سایرین را برانگیخت. در آن زمان ایالات متحده کشوری نوظهور بود که هنوز از دستیابی به هژمونی جهانی بریتانیا، فرانسه و به‌طور فزاینده‌ای آلمان دور بود.

تغییرات در آموزش فنی
یکی از زمینه‌های اصلی بحث بین صنعتگران و دانشمندان قرن نوزدهم آموزش فنی بود. این بحث در بریتانیا که مهندسی عالی مبتنی بر آموزش عملی داشت، با اشتیاق دنبال می‌شد. در مرحله نخست بحثی درباره تناسب آموزش عالی کاردان‌های فنی مطرح شد، پس از آن در اواخر قرن نوزدهم بحث بر موضوع محتویات برنامه درسی متمرکز بود که عمدتاً شامل نوع ریاضیاتی می‌شد که ممکن است برای مهندسان مفید باشد.

برخی نویسندگان – عمدتاً از بریتانیا – ارتباط مستقیمی بین تجدید آموزش فنی و نمایشگاه‌های جهانی برقرار کرده‌اند که می‌تواند درست باشد؛ زیرا طرح‌های جدید برای ایجاد یا تجدید مدارس فنی و حرفه‌ای و مهندسی در انگلستان در نیمه دوم قرن نوزدهم توسعه یافت. پس از نمایشگاه ۱۸۵۱ این احساس وجود داشت که بریتانیا در حال از دست دادن هژمونی خود (به آلمان، فرانسه و ایالات متحده) است. برتری رقبا معمولاً با دستگاه آموزش مهندسی آنها همراه بود؛ بنابراین برداشت آن بود که در بریتانیا باید آموزش علمی و فنی اصلاح شود.

کنگره‌های علمی
وقتی جلسات دانشمندان و مهندسان برای بحث درباره تجربه‌ها یا آزمایش‌هایشان محدود به انجمن‌ها یا آکادمی‌های علمی شد – که در قرن شانزدهم ابتدا در ایتالیا و پس از آن در چندین کشور اروپایی دیگر سازمان‌دهی شدند – یک طبقه از اشراف باسواد و بورژوازی شکل گرفت. در قرن نوزدهم فعالیت‌های علمی از نخبگان به بخش‌های جدیدی مانند انجمن‌های پیشرفت علم که عمدتاً از آماتورها تشکیل شده بودند، گسترش یافت و برای ترویج فعالیت‌های علمی جلسات اندکی ترتیب دادند.

به گفته شرودر-گودهوس و راسموسن در حالی که تا سال ۱۸۵۰ تنها چند ده نشست علمی وجود داشت، تا سال ۱۹۰۰ تعداد آنها به چند صد نفر افزایش یافت. نمایشگاه جهانی وین در سال ۱۸۷۳ یکی از نخستین نمایشگاه‌هایی بود که جلسات علمی «رسمی» را تشکیل داد. برای نمونه در بارسلون در سال ۱۸۸۸ کنگره‌های علمی و فنی تشکیل شد.

با این حال اثرگذارترین نشست‌های علمی در دو نمایشگاه جهانی پاریس ۱۹۰۰ و سنت‌لوئیس ۱۹۰۴ شکل گرفت؛ هر دو نشست با هدف ترویج تحلیلی عمیق از توسعه علم و فناوری در آستانه هزاره جدید برگزار شدند و از برجسته‌ترین دانشمندان مانند «دیوید هیلبرت» در پاریس (زمانی که ۱۰ مسئله معروف ریاضیات را مطرح کرد) یا «هانری پوانکاره» در سنت‌لوئیس (که چالش‌های فیزیک را تجزیه‌وتحلیل کرد) دعوت شد.

این روند در نمایشگاه میلان ۱۹۰۶ ادامه یافت که ۹۶ کنگره رسمی برگزار شد. البته زمانی که حرفه‌ای‌شدن تحقیقات علمی در دانشگاه‌ها و مؤسسات به بلوغ خاصی رسید، دیگر نمایشگاه‌ها فرصتی برای گردهمایی متخصصان نبود.

نمایشگاه‌های جهانی موضوع پژوهش تاریخ‌نگاری
«الکساندر گپرد» در پژوهش خود نشان داده که نمایشگاه‌های جهانی پس از جنگ جهانی اول به‌طور جدی با بحران روبه‌رو شدند؛ گرچه علاقه به این رویدادها در اواخر دهه ۱۹۶۰ زمانی که جهت‌گیری جدیدی شکل گرفت، بازسازی شد. نمایشگاه ۱۹۹۲ سویل نقطه تثبیت این مرحله نوین بود. گپرد همچنین بیان می‌کند که پس از سال ۱۹۷۰ انتشارات علمی در نمایشگاه‌های جهانی رشد قابل ‌توجهی داشته و تا سال ۱۹۹۵ با بیش از ۸۰ نشریه به‌تدریج افزایش یافت و تا سال ۲۰۰۰ حفظ شد و پس از آن بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ به‌شدت کاهش یافت.