از زمان شکل‌گیری جمهوری اسلامی در ایران، سیاست خارجی آمریکا در قبال ایران با ابزار تحریم همراه شد. آمریکا سال‌هاست که از این ابزار برای اعمال بازدارندگی و محدود کردن حکومت ایران استفاده می‌کند که به نظر اغلب کارشناسان حوزه‌های اقتصادی و سیاسی این تحریم‌ها نهایتاً کیفیت زندگی شهروندان ایرانی را هدف قرار می‌دهد. تحریم‌های آمریکا علیه ایران، علاوه بر محدودسازی بخش‌های مختلف صنعت ایران مانند انرژی، کشتیرانی و معدن، تعداد زیادی از شرکت‌های ایرانی فعال را نیز نشانه گرفته‌اند. همچنین، آمریکا نه‌تنها این ابزارها را در جهت ایجاد تغییر در سیاست خارجی و داخلی ایران به کار می‌برد، بلکه دیگر کشورها و شرکت‌های خارجی را که هرگونه ارتباطی با حکومت ایران داشته باشند، تحریم می‌کند.
در سال ۲۰۱۵ با توافق چندجانبه برجام تحریم‌های اقتصادی علیه ایران توسط دولت اوباما لغو شدند. اما این تحریم‌ها در دولت ترامپ و با خروج آمریکا از توافق برجام در سال ۲۰۱۸ به حالت قبل بازگشتند. از آن زمان بار دیگر آمریکا سیاست «فشار حداکثری» را علیه ایران به کار برد و در بازه‌های مختلف لیست تحریم‌هایش را بلند و بلندتر کرد.
همان‌طور که اشاره شد، تحریم‌های اعمالی آمریکا علیه ایران علاوه بر شخصیت‌های اصلی حاکمیتی و صنایع مختلف، دامنگیر شرکت‌ها و کسب‌وکارهای ایرانی هم شده است. شرکت‌های حوزه فناوری اطلاعات هم از این قاعده مستثنی نیستند و اتفاقاً آمریکا حساسیت زیادی نسبت به این دسته از شرکت‌های ایرانی دارد. این شرکت‌ها به دلایل مختلفی توسط آمریکا تحریم شده‌اند.
شرکت‌های ابری می‌توانند عاملیت فیلترینگ شوند؟
ازجمله شرکت‌هایی که در این مسیر مورد تحریم قرار گرفته ابر آروان است که علاوه بر آمریکا توسط اتحادیه اروپا نیز مورد تحریم قرار گرفته و اکنون تحریم این شرکت توسط اتحادیه اروپا یک‌ساله شده است.
شرکت سهامی خاص نویان ابر آروان، معروف به «ابر آروان» در تاریخ ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۳ توسط آمریکا به بهانه نقش این شرکت در فیلترینگ و کنترل اینترنت تحریم شد. در واقع آمریکا این شرکت را به دست داشتن در توسعه زیرساخت شبکه ملی اطلاعات ایران و سانسور و کنترل اینترنت متهم کرده است. همچنین مدعی شده که ابر آروان به‌عنوان یک سرویس میزبانی وب و شبکه تحویل محتوا، به ایجاد بستری برای زیرساخت شبکه ابری یکپارچه شبکه ملی اطلاعات کمک کرده است. باید خاطرنشان کرد که طبق بررسی‌های انجام‌شده مستندات دقیقی برای ادعاها و اتهامات آمریکا یافت نشده است.
از دیگر اتهاماتی که آمریکا به ابر آروان وارد کرده، انعقاد قرارداد بین این شرکت و وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت ایجاد امکان رهگیری اینترنت برای دولت و دادن امکان کنترل و سانسور ترافیک ورودی و خروجی و نظارت بر داده‌های روی سرورها به دولت ایران است. این در حالی است که مستنداتی مبنی بر این تفاهم‌نامه از سوی آمریکا وجود ندارد. به ادعای آمریکا، این شرکت وب‌سایت‌ها را به درخواست کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه ایران مسدود کرده است. باید اشاره کرد که این کمیته هم توسط آمریکا به دلیل نقش آن در نظارت بر محتوای آنلاین و فیلتر کردن وب‌سایت‌های مغایر با قوانین ایران، تحریم است. همچنین پویا پیرحسینلو و فرهاد فاطمی، از بنیان‌گذاران ابر آروان نیز به دلیل فعالیت در این شرکت تحریم شده‌اند.
شایان ذکر است که ابر آروان ادعاهای وزارت خزانه‌داری آمریکا را رد کرده و گفته که سرویس‌های ابری نمی‌توانند به طور مستقیم یا غیرمستقیم هیچ نقشی در فیلتر، سانسور یا محدودیت اینترنت در هر نقطه‌ای از کشور یا جهان ایفا کنند و این ادعاها درباره یک سرویس نمی‌تواند درست باشد؛ چراکه در سازوکار اینترنت ایران تمامی مجاری ورودی اینترنت به کشور تحت کنترل شرکت زیرساخت کشور است.
یکی دیگر از موادی که در تحریم‌های آمریکا علیه ابر آروان قید شده مربوط به دفتر مستقر در دبی این شرکت است. آمریکا ادعا می‌کند ابر آروان گلوبال تکنولوژیز پلی برای اتصال این شرکت به اینترنت جهانی است. اما شواهد نشان می‌دهند که ابر آروان گلوبال تکنولوژیز فقط یک شعبه از این شرکت است که در دبی فعالیت می‌کند و نقش دیگری بیش از این ایفا نمی‌کند. شرکت ابر آروان در نوامبر ۲۰۲۲ یعنی حدوداً یک سال پیش توسط اتحادیه اروپا هم تحریم شد. اتحادیه اروپا این شرکت را به نقش داشتن در اختلال اینترنت تحریم کرده است. ابر آروان سال گذشته در دادگاه‌های اروپا اقامه دعوی کرد و مستنداتی برای رد این اتهام به دادگاه ارائه داد. این شرایط برای ابر آروان به صورت مشابه در آمریکا نیز جریان دارد.
آنچه از مرور تحریم‌های آمریکا بر شرکت‌های حوزه فناوری و اطلاعات ایران برآمد این است که نوک پیکان تحریم‌های آمریکا اخیراً به سمت صنعت فاوای ایران نشانه رفته است؛ رویه‌ای که بیش از هر چیزی زندگی عادی شهروندان ایرانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در سال‌های گذشته آمریکا بیشتر نهادهای فناوری نظامی ایران را نشانه می‌گرفت و دغدغه‌اش محدودسازی ایران در این حوزه بود و تحریم‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشتر شامل تحریم‌هایی می‌شد که شرکت‌های فناورانه آمریکا مثل گوگل و مایکروسافت علیه ایرانیان اعمال می‌کردند. اما امروز شاهد هستیم که آمریکا به هر بهانه‌ای تلاش می‌کند نه‌تنها شرکت‌ها، بلکه بنیان‌گذاران و مدیران عامل شرکت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات را تحت تحریم قرار دهد.
این اقدامات را می‌توان بخشی از ادعاهای آمریکا در راستای اهدافش برای برقراری اینترنت آزاد و دسترسی آزاد شهروندان به تمام اطلاعات و محتوای مندرج بر وبگاه‌ها دانست؛ موضوعی که بنا بر اعلام و ادعای مقامات آمریکایی، یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی آمریکا در سال‌های اخیر است. آمریکا مدعی است که می‌خواهد با اقداماتش در راستای برقراری اینترنت آزاد از آزادی بیان شهروندان کشورها در اینترنت اطمینان حاصل کند.
اما آیا محدودسازی شرکت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات یک کشور به دلایل مختلف، تماماً به خاطر خیرخواهی آمریکایی‌ها برای شهروندان است؟ این تحریم‌ها به اشتغال و اقتصاد همین شهروندان چه آسیب‌هایی وارد می‌کند؟ آیا نگرانی آمریکا آزادی بیان شهروندان ایرانی است یا پیشرفت شرکت‌های فناور ایرانی؟ و در نهایت این تحریم‌ها چه تأثیری بر این شرکت‌ها و فعالیت‌های آنها می‌گذارد؟
حقوق بشر بهانه و فقط یک ژست است
سعید سوزنگر، کارشناس حوزه اینترنت و امنیت در این باره می‌گوید: «این تحریم‌ها هیچ نفعی برای شهروندان ما ندارد. آمریکا و اروپا فقط ژست حقوق بشری می‌گیرند. کارهای اروپا و آمریکا به سود مردم نیست و فقط یک بازی و تجارت برای بده‌بستان بین سیاستمداران و دولتمردان است. همان‌طور که فیلترینگ ابزار حمایت از مردم نیست و فقط از یکسری سکوهای داخلی حمایت می‌کند، تحریم‌ها نیز در راستای اهداف و روابط سیاستمداران و دولتمردان هستند و مردم هیچ نقشی در این روابط ندارند. بازنده تحریم‌ها و فیلترینگ، مردم هستند.»
مجید اورعی، عضو هیئت‌مدیره نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران و رئیس رسته نرم‌افزار نیز معتقد است: «بدیهی است که این تحریم‌ها به بهانه حقوق بشر است و اگر قرار بود آمریکا و اروپا برای حقوق بشر در ایران اقدامی انجام دهند، دسترسی مردم ایران را به بسیاری از سایت‌ها محدود نمی‌کردند. حقوق بشر بهانه است و اهداف دیگری پشت پرده وجود دارد. در واقع می‌خواهند جلوی رشد شرکت‌های فناور ما را بگیرند. به نظر من آنها نگران رشد شرکت‌های فناور ما هستند و می‌خواهند شرکت‌های ما را در سطح منطقه و جهان عقب بیندازند.»
تحریم؛ تهدید یا فرصت؟
اورعی باور دارد که به صورت کلان تحریم‌ها فرصت‌هایی را به وجود می‌آورند، اما برای چه چیزی و چه کسی و چه دامنه‌ای؟ هر تهدید یک فرصت است. برای مثال برای کسی که مواد غذایی احتکار می‌کند، کمبود مواد غذایی برای او یک فرصت است. وقتی که تحریم می‌شویم برای رفع نیازها باید یکسری اتفاق‌ها رخ دهد. یکسری فناوری‌ها یا محصولات توسط نیروهای بومی بازنویسی یا تولید می‌شوند و ما از لحاظ دسترسی به فناوری یک گام به جلو می‌رویم؛ اما آیا این شرکت‌هایی که محصولات بومی تولید میکنند، توان ارائه محصولات خود را به دنیا دارند؟ آیا می‌توانند با دنیا رقابت کنند؟ آیا می‌توانند استانداردهای کیفی را که محصولات مشابه خارجی دارند، رعایت کنند؟ باید به این سؤال‌ها پاسخ داده شود. اگر این اتفاقات نمی‌افتد، تولید این محصولات مقرون‌به‌صرفه است؟ حتی اگر جنبه اقتصادی تولید این محصولات برای شرکت‌های فناوری مثبت باشد، تأثیر تولید این محصولات بر اقتصاد کلان چگونه است؟ تولید این محصولات محرک اقتصاد کلان است یا مخرب آن؟ اگر این شرکت‌ها و محصولات بومی آنها محرک اقتصاد کلان و رشد تولید ناخالص داخلی شوند، خوب است. اما اگر مخرب باشند، بد است. به گفته اورعی صرفاً اینکه یکسری شرکت به‌واسطه تحریم‌ها محصولات فناورانه بومی تولید کنند را نباید فرصت ببینیم. باید در سطح اقتصاد کلان تحلیل کنیم.
اما پویا پور اعظم، رئیس اداره ریسک و تطبیق بانکداری دیجیتال بانک خاورمیانه در این مورد معتقد است که تحریم‌ها تا حدی ظرفیت هم ایجاد کرده‌اند. او می‌گوید: «ما در خیلی از حوزه‌ها مثل بانکی و پرداخت محصولات زیادی تولید کرده‌ایم. اگر تحریم نبودیم در خیلی از این حوزه‌ها وارد نمی‌شدیم و پیشرفت نمی‌کردیم. شاید اگر تحریم نبودیم هیچ‌وقت شرکت‌های حوزه کربنکینگ یا تولیدکننده سوئیچ بانکی به وجود نمی‌آمدند. ولی وقتی تحریم اعمال می‌شود، ظرفیت‌هایی در داخل به وجود می‌آیند و ما دست به تولید محصولاتی می‌زنیم که وابستگی فناوری را تا حدی از بین می‌برد، اما باز هم خلأ وجود دارد. زمانی تولید محصولات فناوری‌محور اثربخشی مناسبی پیدا کرده و یک چرخه اقتصادی درست ایجاد می‌کند که بتوان این محصولات را در بازارهای جهانی عرضه کرد.»
البته او در ادامه توضیح می‌دهد که تولید داخلی تا یک جایی جواب می‌دهد: «تولید داخلی در حوزه فناوری باید حمایت شود و تا یک جایی هم جواب می‌دهد، اما وقتی قابل گسترش، توسعه و ارائه حتی در سطح کشورهای منطقه نباشد ارزش‌افزوده زیادی ایجاد نمی‌کند. چون قابل رقابت با دنیا نیست و بنابراین ارزش‌افزوده ایجاد نمی‌کند. هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ انتقال دانش و فناوری، چه از ایران به کشورهای دیگر و چه از کشورهای دیگر به ایران، ارزش‌افزوده‌ای ایجاد نمی‌شود.»
او می‌افزاید: «در نهایت ما در شرایطی قرار داریم که حتی اگر بخواهیم از ظرفیت‌های تحریم استفاده کنیم، خروجی مناسب را نخواهیم داشت. متأسفانه چشم‌انداز این تحریم‌ها این است که ما یکسری محصولات را تولید می‌کنیم که قابل عرضه به دنیا نیستند، کم‌کم سیر مهاجرت زیاد می‌شود، دانش به‌روز در اختیار ایران قرار نمی‌گیرد و در نهایت فرایند تولید محصولات بومی هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد و به سمت تولید محصولاتی می‌رویم که نه‌تنها قابل رقابت با دنیا نیستند، بلکه ممکن است نیازهای داخلی را هم به‌درستی پاسخگو نباشند.»
همه ضرر میکنند
به بیان سوزنگر، ضرری که این تحریم‌ها به وجود می‌آورند فقط متوجه شرکت‌های تحت تحریم نیست. ۸۵ میلیون نفر جمعیت ایران از این تحریم‌ها متضرر می‌شوند. ۸۵ میلیون نفر از تمام ابزارهایی که برای تمام دنیا ساخته شده‌اند، محروم شده‌اند. این ابزارها به خاطر هویت ایرانی ما و عدم حق تعامل با دنیا، از ما دریغ شده‌اند.
پوراعظم نیز معتقد است تحریم‌ها تأثیرات زیادی روی جامعه ما دارند. این تأثیرات مستقیم یا غیرمستقیم می‌تواند روی مهاجرت نیروی انسانی به‌خصوص نیروی متخصص اعمال شود. جدا از تمام مشکلاتی که نیروهای متخصص در ایران دارند، سختی کاری که تحریم به آنها وارد می‌کند عامل محرکی برای مهاجرت است.
او ادامه می‌دهد: «تأثیر منفی دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد ایزوله شدن فناوری ایران از جهان است. به هر حال ما در حوزه فناوری قابلیت‌های علمی و دانشی زیادی داریم. ما نیروهای خبره و بادانش زیادی داریم. اما این ظرفیت قابل ارائه حتی در کشورهای منطقه هم نیست؛ بنابراین یکی دیگر از این تأثیرات منفی، ایزوله شدن صنعت‌های فناوری‌محور است. به‌علاوه نمی‌توانیم محصولات خوب‌مان را در حوزه فناوری به دنیا ارائه دهیم. یعنی این تحریم‌ها تأثیر دوطرفه دارند؛ نه‌تنها کشورهای خارجی محصولات و خدمات خود را در اختیار ایران قرار نمی‌دهند، بلکه ایران هم نمی‌تواند فرایندها و فناوری‌های خود را به جهان ارائه دهد.»
اورعی نیز در این باره توضیح می‌دهد: «هیچ تحریمی در ذات خودش حسنی ندارد جز اینکه دسترسی شرکت‌های فناوری را به محصولات و فناوری‌های نو محدود می‌کند. وقتی دسترسی محدود شود شرکت‌ها مجبور می‌شوند با دور زدن تحریم‌ها به این فناوری‌ها دسترسی پیدا کنند که همین کار هم مشکلات دیگری در پی دارد. بسیاری از خدمات و محصولات روی بستر وب هستند. تحریم‌ها باعث می‌شود شرکتی مانند ابر آروان که فضای ابری ارائه می‌داد دچار مشکل شده و خدماتی که به‌صورت سراسری در دنیا عرضه می‌کرد، با اختلال مواجه شود.»
به بیان وی این اختلالات دو جنبه دارند؛ اول اینکه کارایی سرویس این شرکت را نسبت به سرویس‌های جهانی به‌شدت کاهش می‌دهد و عملاً سرویس دچار مشکل و ضعف می‌شود. در نتیجه سطح رضایت مصرف‌کننده نهایی پایین می‌آید. دوم اینکه هزینه‌های این شرکت‌ها را افزایش می‌دهد. تحریم‌ها به‌وضوح روی اثربخشی و کارآمدی شرکت‌های فناور تأثیر دارند تا جایی که حتی می‌توانند توجیه اقتصادی این شرکت‌ها را متأثر کنند.
تحریم خارجی‌ها یا فیلتر داخلی‌ها؟
سوزنگر اعتقاد دارد که ما بیشتر از اینکه از تحریم‌ها آسیب ببینیم از فیلترینگ داخلی صدمه دیده‌ایم. او اظهار می‌دارد: «به‌واسطه این فیلترینگ، دسترسی ما به تمام ابزارهایی که برای یک جهان متعالی‌تر توسعه داده به چند دلیل مسدود شده است. چون سیستم برخی از این ابزارها رمزنگاری است، اعمال‌کنندگان فیلترینگ برای اینکه بتوانند بر محتوا نظارت داشته باشند، در این سیستم‌ها اختلال ایجاد میکنند در نتیجه این ابزارها برای ما غیرقابل‌استفاده می‌شوند یا اینکه مجبور به استفاده از ابزارهای هک می‌شویم که آن هم منجر به نشر اطلاعات می‌شود.»
او اضافه می‌کند: «وقتی نمی‌توانیم از ابزارهای حرفه‌ای و پولی دنیا استفاده کنیم، به سیستم‌های اوپن‌سورس شخصی رو می‌آوریم. اما این پروتکل‌ها هم به بهانه فیلترینگ و حمایت از سکوهای داخلی بسته می‌شوند. در نتیجه مجبور می‌شویم پروتکل‌های امنیتی را غیرفعال کرده و از ارتباط ناامن استفاده کنیم. در واقع برای پایدار نگه‌داشتن شبکه، سطوح امنیتی را لایه‌لایه برمی‌داریم. من فکر می‌کنم آسیبی که فیلترینگ به ما می‌زند خیلی بیشتر از آسیبی است که تحریم‌ها به ما وارد میکنند.»
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/x4wp
