هم‌دستی جامعه و فناوری در دگرگونی زندگی ما

هیچ فناوری، حتی یک فناوری شکست‌خورده وجود ندارد که تأثیری بر جامعه انسانی نداشته است. از آنجا که «نیاز مادر اختراع است»، همه فناوری‌های اختراع‌شده در پاسخ به نیازها ایجاد شده‌اند، بنابراین فناوری‌ها با فرهنگ و رفتارهای مردم گره خورده‌اند.

پس از هر مرحله توسعه، هر مشکلی که به وسیله فناوری حل شود، موجب دگرگونی در رفتار و کارکردهای اجتماعی می‌شود که ممکن است به ایجاد مشکلات جدید، ساختارهای اقتصادی متفاوت یا خلق شیوه‌های نوین زندگی منجر شود یا جای خود را به نوآوری‌های فناورانه بیشتری بدهد.

ممکن است جامعه در مقیاس کلان و به‌سادگی از فناوری برای نگهداشت و شکوفایی خود استفاده کند یا با ایجاد سطح بالاتری از کارایی اجتماعی، به تکامل جامعه و دستیابی به سطوح بالاتری از پیشرفت جهانی کمک کند. در همین حال ممکن است پیشرفت‌های فناوری در مقیاس خرد تا حدودی رفتار انسان و شیوه‌های سازگاری‌اش را تغییر دهد.

این تحولات تا آنجا پیش رفته که حتی به چگونگی توسعه زبان‌های اجتماعی (یعنی واژگان مرتبط با فناوری‌های توسعه‌یافته در یک جامعه) در تمدن‌های خاص نیز رسیده است.

---

فناوری چیست؟

---

فناوری به معنای هر کاربری است که خلق یا به وسیله علوم/ ریاضی مهندسی شده تا مشکلی را در یک جامعه حل کند؛ می‌تواند شامل فناوری‌های کشاورزی باشد، مانند آنچه در تمدن‌های باستانی وجود داشت یا فناوری‌های محاسباتی در عصر حاضر.

فناوری را می‌توان مشتمل بر فناوری‌های باستانی مانند ماشین‌حساب، قطب‌نما، تقویم، باتری، کشتی‌ها و ارابه‌ها یا فناوری‌های مدرن مانند رایانه‌، ربات، تبلت، چاپگر و دستگاه‌های فکس در نظر گرفت. فناوری آینده شامل فناوری‌های پیشرفته بلاکچین، شهرهای هوشمند، رایانه‌های کوانتومی، رمزگذاری کوانتومی، هوش مصنوعی و… است.

---

جامعه چیست؟

---

هر گروه سازمان‌یافته از مردم که با هم زندگی می‌کنند و اغلب شامل نوعی حکومت (یا حکومت همراه با قوانین)، نقش‌ها و بنیان‌های اقتصادی است، می‌‌توان جامعه قلمداد کرد. این جوامع در دوران باستان اغلب شامل اقتصاد کشاورزی همراه با واردات و صادرات بود، در حالی که چنین جوامعی در بیشتر موارد مراکز نظامی و آموزشی بودند که به پادشاهی‌های پیشرفته و حتی امپراتوری‌هایی با دولت‌های تابع تبدیل شدند. در بیشتر اوقات ایالتی که از نظر فناوری پیشرفته‌تر بود، تبدیل به امپراتوری بزرگ شده و بر جوامع/ پادشاهی‌های دیگر حکومت می‌کرد.

---

تاریخچه فناوری و جامعه در تغییر زندگی ما

---

هر تمدن، جامعه، پادشاهی و امپراتوری در طول تاریخ با فناوری ظهور یافته، رشد کرده یا از بین رفته است. تمدن بین‌النهرین که «مهد تمدن» باستانی بوده، شاهد ظهور بسیاری از فناوری‌های سومریان باستان بوده که هنوز هم کاربرد دارد؛ از جمله کشتی، چرخ، سامانه‌های آبیاری، متالورژی و یکی از قدیمی‌ترین خط‌های نوشتاری.

هر بخش از یک جامعه، پادشاهی یا امپراتوری از فناوری اثر می‌پذیرد و بر پایه آنچه که از علوم و ریاضیات در دسترس است، شکل می‌گیرد و بر هر زیربخش از تمدن تأثیر می‌گذارد؛ از جمله امور نظامی، معماری، شهرها، بهداشت، ارتباطات، دولت، زمان/ تقویم‌ها، زبان و نگهداری سوابق.

قدیمی‌ترین دانش‌ها، ریاضیات و پزشکی در شرق، جنوب و شمال آفریقا ثبت شده است. پادشاهی‌های باستانی قادر به ثبت زمان، ارتباط بر اساس کمیت‌های عددی، حاکمیت بر اقتصاد و رشد اندازه و مقیاس بودند. فناوری همچنین با کمک به شکل‌گیری شیوه‌های کشاورزی، موجب پیشرفت جوامع باستانی شد و ستون فقرات اقتصادهای قدرتمند دوران باستان را شکل داد.

اختراع سامانه‌های آبیاری، سازه‌های معماری، شیشه و استفاده از خاک رس پخته، به توسعه شهرها و پادشاهی‌های باستانی یاری رساند. این اختراعات برجسته پس از انقلاب صنعتی در قالب شهرهای بزرگ و آسمان‌خراش‌ها و مزارعی که امروزه میلیون ها نفر را تغذیه می‌کنند، نمایان شدند.

فناوری همچنین در جهانی شدن و تجارت باستان نقش داشت، زیرا ارابه‌ها، کشتی‌ها و «جاده ابریشم» باستانی همگی به پادشاهی‌ها کمک کردند تا تجارت کنند، ثروتمند شوند، قدرت گیرند و نفوذ خود را گسترش دهند. همین امر به فتح پادشاهی‌ها و پیوند تمدن‌های مختلف با یکدیگر منجر شد.

فناوری حتی بر چگونگی توسعه زبان، یعنی اساسی‌ترین جوهر ارتباط انسانی نیز اثر گذاشته است. به عنوان نمونه برخی از زبان‌های باستانی مانند زبان باسکی که هنوز کاربرد دارد، کلماتی ریشه‌ای برای ابزارهای مدرن مرتبط با کلمه «سنگ» دارد که نشان‌دهنده خاستگاه باستانی و بالقوه آن در دوران پارینه سنگی است.

اگرچه این یک زبان منزوی است، فرض کنید اگر چنین زبانی ریشه کلمات انگلیسی را تغییر داده، بنابراین اختراع ابزار سنگی در سال‌ها پیش می‌تواند به طور بالقوه بر زبان گفتاری انگلیسی امروز اثر بگذارد.

در واقع دو نمونه از مهم‌ترین موارد بیانگر اثرگذاری فناوری در تغییر رفتار اجتماعی و شاید تکامل انسان، توسعه ابزارهای سنگی و توانایی مهار آتش است. هر دو مورد به بقای جوامع شکارچی نخستین کمک کردند که موجب ایجاد رفتارهای باستانی شد که هومو ساپینس‌ها (Homo sapien) به آن معروف هستند (الگوی شکارچی-گردآورنده مربوط به قبل از توسعه جوامع کشاورزی) و به شکلی اثرگذار مسیر تکامل ما را حتی با تغییر ژنتیک کل جوامع تغییر دادند (جریان ژنتیکی).

از دوران باستان تا کنون، از امپراتوری مصر و کوشی تا امپراتوری آکسومیت و چین، امپراتوری آشور، بابل و ایران، امپراتوری یونان، روم، مالی و بریتانیا، همه بر پایه قدرت خود تبدیل به امپراتوری شدند. اقتصاد، ارتش قوی و توانایی‌های ارتباطی/ حمل‌ونقل قدرتمند و برگرفته از فناوری‌های پیشرفته، موجب قدرت آنها شد و می‌توان گفت که تاریخ با اختراع و استفاده از فناوری پیشرفته نوشته شده است.

انسان‌ها در طول تاریخ بشر و پس از انقلاب صنعتی، از شکارچی-گردآورنده به موجوداتی با جنب‌وجوش اندک تبدیل شدند که فناوری بسیاری از وظایف را برای آنها خودکار می‌کند؛ در نتیجه بیماری‌های مزمن مبتنی بر جنب‌وجوش اندک و رژیم‌های ناسالم غذایی ایجاد می‌شود که در همین حال زندگی را «راحت‌تر» و «آسان‌تر» می‌کند.

در حالی که در دنیای باستان ارسال پیام از یک سر جهان به آن سر یا سفر از کشوری به کشور دیگر می‌توانست ماه‌ها طول بکشد، امروزه پیام‌ها تقریباً بلادرنگ از طریق اینترنت ارسال می‌شوند و امکان سفر دور دنیا در زمانی کوتاه از طریق هواپیما در دسترس است.

زندگی بشری از آغاز تمدن تأثیری شگرف و تقریباً غیرقابل تصور از فناوری گرفته است. در حالی که سنجش همه اثرات آن بر جامعه بشری تقریباً ناممکن است، فناوری به شکلی آشکار برای آسان‌تر، لذت‌بخش‌تر و راحت‌تر کردن زندگی انسان‌ها کارهای بسیاری انجام داده است.

با این حال در صورت کاربرد نادرست یا تولید غیرمسئولانه می‌تواند موجب بروز عواقبی مخرب می‌شود، بنابراین خالی از اشکال نیست. همان‌طور که انسان‌ها به آینده می‌روند، برای مهندسان مهم است که به شیوه‌ای وظیفه‌شناسانه و مسئولانه‌تر عمل کنند و برای کاربران نهایی این نکته مهم است که بین استفاده از سامانه‌های فناوران با روش‌های قدیمی و انجام بهتر کارها توازن ایجاد کنند تا کارها به روشی سالم‌تر و سازنده‌تر انجام شود.