انقلاب پزشکی در راه است/گفت‌وگو با حسین قنبری، رئیس دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی

دهه‌هاست که نوآوری در عرصه پزشکی و درمان به سوی مطالعات بنیادی رفته، در چند سال اخیر مطالعات و دستاوردهای های‌تک به جهان سلامت سلام کرده‌اند و صدای رنسانس پزشکی به گوش می‌رسد. در این گفت‌وگو بررسی می‌کنیم که چه علومی به این جهان جدید پل می‌زنند.

دکتر حسین قنبری، رئیس دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، متخصص نانوپزشکی بازساختی از دانشگاه UCL انگلستان، عضو هیئت علمی گروه نانوفناوری پزشکی، مسئول دبیرخانه تحول و نوآوری در آموزش پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران و از پایه‌گذاران پایان‌نامه‌های محصول‌محور این دانشگاه است. دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی در سال ۸۸ رسماً تأسیس شد و پیش از تأسیس رسمی، رشته نانوفناوری پزشکی راه‌اندازی شده بود.

در جهان دانشگاه‌های نسل سوم در حوزه فناوری‌های نوین پزشکی چه سهمی در اقتصاد سلامت دارند و در ایران با شکاف عمیق میان صنعت و دانشگاه، نسل سومی بودن دانشگاه به معنای محصول‌گرایی، تولید علم و کارآفرین‌پروری چقدر به واقعیتی که باید باشد، نزدیک است؟

در یکی دو دهه گذشته ایران به فناوری‌های پزشکی توجه جدی نشان داده است، ولی ساختار و سنت دانشگاه‌های ما با دانشگاه‌های جهان متفاوت است. شاید دانشکده‌ای با این نام در دانشگاه‌های دنیا نداشته باشیم که این نشان از توجه به حوزه‌های جدید دانش و فناوری در ایران دارد.

فناوری در معنای عام، کاربست دانش در زندگی بشر است. در علوم پزشکی کاربست فناوری‌های نوین روزبه‌روز بیشتر می‌شود و به نظر می‌رسد که در پیشگیری، تشخیص، درمان، بازسازی و بازتوانی، افزایش کیفیت و طول زندگی یک انقلاب پزشکی در راه است. در فناوری‌های نوین پزشکی با یک دیسیپلین آموزشی ساده نمی‌توان متخصص خوب تربیت کرد.

زیرا اولاً های‌تک و چندرشته‌ای هستند و دوم اینکه به دلیل حرکت در مرزهای دانش، محتوای دانشی آماده برای آموزش وجود ندارد و با پژوهش باید تولید علم انجام شود. مطالعاتی که در راستای حل مسئله است، آزمایشگاه‌ها، زیرساخت‌ها و منابع بسیار قوی می‌خواهد. پژوهش‌های نوین پزشکی بسیار گران هستند.

ما نیروی انسانی قوی داریم، ولی در زیرساخت‌های مطالعاتی و آزمایشگاهی مشکلاتی وجود دارد. با وجود این دو، یعنی نیروی انسانی و زیرساخت است که اهداف تأسیس این‌گونه دانشگاه‌ها دست‌یافتنی می‌شود.

پس به واقعیتی که باید باشد، چندان نزدیک نیست. در این میان صحبت از بودجه ناکافی دولتی برای پژوهش هم موضوعی تکراری است. قاعدتاً باید راهکارهای جایگزین برای تأمین منابع وجود داشته باشد.

در دانشگاه‌های دنیا هم منابع دولتی بخش ناچیزی از هزینه‌های پژوهش را تأمین می‌کنند. منابع دانشگاه‌ها ابتدا از ارتباط آنها با صنعت، سپس دریافت گرنت از نهادهای حامی پژوهش، خیرین و فارغ‌التحصیلان پیشین تأمین می‌شود. ولی در کشور ما حمایت صنایع از پژوهش به چند دلیل نهادینه نشده است. اولاً صنعت ما در حوزه‌های دانشی جدید و های‌تک ضعیف است.

صنایعی که به دانش جدید ورود کرده باشند، برای توسعه محصولات فناورانه به دانشگاه نیاز دارند. مثلاً واکسن‌های نسل جدید کرونا محصول فناوری‌های نوین بود. این یعنی هم تحول جدیدی که در واکسن‌سازی ایجاد شده، هم صنعت به تحقیقات وابسته است که در بروز مشکل می‌تواند پاسخ‌گوی نیاز باشد.

ارتباط دانشگاه با صنعت و البته خیرین و منابع غیردولتی نیازمند تشکیلاتی است که میان آنها زبان مشترک ایجاد کند و این حلقه در ایران مفقود است. یعنی نیازهای صنعت و توانمندی‌های دانشگاه به صورت ساختارمند معرفی و عرضه نمی‌شود. البته رویدادهایی مانند فن‌بازار ملی سلامت در این راستا برگزار می‌شود. زیرا آینده پزشکی در دست فناوری‌های نوین است.

در پزشکی این ارتباط چندوجهی است. این زنجیر ارتباطات چگونه باید شکل گیرد تا یک ایده دانشگاهی بتواند به عنوان یک بازیگر نوآور در پزشکی و سلامت ظهور کند؟
دانشگاه‌های نسل جدید به دنبال پاسخ به نیاز واقعی و ایجاد ارزش افزوده هستند تا ماندگار شوند. در سلامت، ارتباط بالین و پزشکی به دلیل ادغام درمان با آموزش پزشکی تا اندازه‌ای برقرار شده است. ولی علوم پزشکی فقط خدمات بالینی نیست. صنعت سلامت و توسعه درمان‌های نوین هم هستند و دانشگاه علوم پزشکی متولی توسعه آنهاست.

در اینجا هم میان فناوری‌های نوین پزشکی که علم یا فرآورده تولید می‌کنند، با حوزه درمان ارتباط مؤثری شکل نگرفته است. مثلاً درمان‌های نوینی مانند پزشکی بازساختی و نانوپزشکی اگر بخواهند در پزشکی بنشینند، باید با بالین ارتباط داشته باشند که متأسفانه ارتباط پایه و بالین هم در دانشگاه‌های علوم پزشکی مشکل دارد. بنابراین شاید تنها در بعد آموزش پزشکی و بالین ارتباط بهتری داریم.

با پیدایش روش‌های تشخیصی، درمانی و بازسازی نوین و دقیق، سنت امروز پزشکی تغییر می‌کند

از میان خروجی‌های دانشگاه شما چه تعداد ایده موفق و در چه گرایش‌هایی وارد بازار شده یا قابلیت ورود به بازار را دارد و آمار فروش و گردش مالی آنان چقدر است؟
در این دانشکده گروه‌های نانوفناوری پزشکی، بیوتکنولوژی پزشکی، علوم سلولی کاربردی، مهندسی بافت، پزشکی مولکولی و علوم اعصاب و مطالعات اعتیاد داریم و در واقع مجری آموزش هشت رشته در شش گروه هستیم. همه این رشته‌ها هم به بالین و هم به صنعت قابلیت ورود دارند.

به‌زودی دو رشته علوم داده در پزشکی و زیست‌مواد نیز اضافه خواهد شد و رویکرد ما پرداختن به مطالعات چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای است.

اکنون در مراکز رشد و شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاه علوم پزشکی تهران ۱۶ شرکت دارویی، ۱۴ شرکت تجهیزات پزشکی و چهار شرکت در گروه سایر ملزومات پزشکی فعال هستند که بیش از ۲۰۰ محصول فناورانه عرضه کرده‌اند و برای بیش از هزار نفر اشتغال‌زایی شده است.

حجم فروش این شرکت‌ها در سال ۹۹ حدود دو هزار میلیارد تومان بود. صرفه‌جویی ارزی ناشی از فعالیت این شرکت‌ها در سال نزدیک به ۳۰۰ میلیون دلار و صادرات آنها بالغ بر ۲۰ میلیون دلار است. محصولات بیولوژیک مبتنی بر بیوتکنولوژی نیز رشد صعودی دارند.
در دانشگاه علوم پزشکی تهران چندین شرکت دانش‌بنیان توسط استادان تأسیس شده و در سطوح پایین‌تر هسته‌های دانشجویی فناور که ایده آن متعلق به دانشکده ماست، شکل گرفته‌اند.

ما اکنون حدود هشت شرکت دانش‌بنیان وابسته به اعضای هیئت علمی دانشکده داریم. یکی از آنها در حوزه تولید واکسن‌های کووید فعال است. در گروه نانوفناوری دانشکده یک شرکت قدر نانوفیبر و نانوالیاف توسط یکی از استادان تأسیس شده که برای تولید نانوفیبر دستگاه‌های های‌تک آزمایشگاهی و صنعتی تولید می‌کند و به کره جنوبی، چین و چند کشور دیگر صادر می‌کند.

ما هم در پژوهش، هم تولید فناوری و هم فروش تکنولوژی نمونه‌های موفق ملی در این دانشکده داشتیم. تلاش برای تولید کیت‌های تشخیص سریع و دقیق بیماری و مطالعه روی توسعه نسل جدید ایمپلانت‌ها مانند استنت‌های جذب‌پذیر قلبی با فناوری های‌تک نمونه‌های دیگر این دستاوردهاست.

بیشترین کوشش ما این است که دانشجوی فناور تربیت کنیم. بنابراین هسته فناورانه را حول یک ایده محوری زیر نظر یک استاد تشکیل می‌دهیم تا فناوری را بیاموزند و به محصول فکر کنند. علاوه بر این دروس، کسب‌وکار را به برنامه آموزشی وارد کردیم.

کسب‌وکارهای های‌تک و مبتنی بر مرز دانش امروز چگونه در سلامت عمومی نقش می‌آفرینند؟
امروز هیچ محصول تازه‌ای در صنعت سلامت نیست که فناوری‌های پیشرفته به نوعی در تولید آن دخیل نباشد. برای نمونه واکسن‌های کرونا را اگر تنها از دید نانو بخواهیم بشناسیم، ۲۶ واکسن که حامل آنها نانوذره است، وارد کارآزمایی بالینی شدند. بیش از ۶۰ واکسن در حال توسعه هستند که در آنها نانوفناوری به‌کار رفته است. نانوداروها مدت‌هاست که وارد بازار دارویی دنیا شده‌اند. FDA بیش از ۲۰ داروی جدید را که با فناوری سلول‌درمانی و ژن‌درمانی ساخته شده‌اند، تأیید کرده است.

روند محصولات فناورانه در جهان چه هستند و به طور کلان با ورود ایده‌های نوآور، مسیر سلامت عمومی در جهان چه تغییراتی را تجربه خواهد کرد؟
روندد بازار دارو، داروهای بیوتکنولوژی است. در حوزه پزشکی بازساختی محصولات مبتنی بر سلول‌درمانی و ژن‌درمانی ترند هستند و به‌سرعت به سوی بالینی شدن می‌روند و البته بسیار گران‌اند. مثلاً برای درمان SMA درمان مؤثری بر پایه ژن‌درمانی توسعه یافته که هزینه آن حدود دو میلیون دلار است.

ولی این درمان‌ها ۱۰ سال پیش اصلاً شناخته‌شده نبودند. بسیاری از بیماری‌های لاعلاج و صعب‌العلاج در آینده با این روش‌های نوین درمان خواهند شد. اکنون کشورهای کوچک همسایه ما سرمایه‌گذاری هنگفتی در توسعه فناوری‌های نوین پزشکی می‌کنند. مانند جذب متخصص، اعطای گرنت و ایجاد زیرساخت که برای تبدیل شدن به بازار درمان‌های نوین است.

غفلت باعث عقب افتادن است و عقب ماندن باعث می‌شود که نتوانیم پاسخ‌گوی نیاز سلامت جامعه باشیم. بیمار اگر تمکن مالی داشته باشد، به دنبال درمان به هرکجای دنیا سفر می‌کند.

از دید من همه‌گیری کرونا تغییرات را ملموس کرد. در آموزش دانشگاهی پارادایم‌شیفت بزرگی را تجربه می‌کنیم و به سوی آموزش‌های مهارتی و کاربردی می‌رویم. عصر مدرک‌محوری به پایان می‌رسد. با پیدایش روش‌های تشخیصی، درمانی و بازسازی نوین و دقیق، سنت امروز پزشکی تغییر می‌کند. مثلاً نانوذره‌ای که برای تشخیص وارد بدن شده، در همان مرحله درمان را هم انجام می‌دهد.

حتی شاید سرطان را در همان آغاز که چند سلول در حال تکثیر هستند، درمان کنیم. مشکلات ناشی از پیری و نارسایی بافت‌ها و اندام‌ها تا اندازه زیادی مهار شده و با پزشکی بازساختی جلوی عوارض پیری و نارسایی ارگان‌ها گرفته خواهد شد. افراد به دنبال طول عمر و کیفیت زندگی خواهند بود و حتی تعریف بیماری تغییر می‌کند.