کارنگ رسانه اقتصاد نوآوری است. در کارنگ ما تلاش داریم کسب‌وکارهای نوآور ایرانی، استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و دیگر کسب‌وکارها کوچک و بزرگی که در بخش‌های مختلف اقتصاد نوآوری در حال ارائه محصول و خدمت هستند را مورد بررسی قرار دهیم و از آینده صنعت، تولید، خدمات و دیگر بخش‌های اقتصاد بگوییم. کارنگ رسانه‌ای متعلق به بخش خصوصی ایران است.
رضا امیرزاده / هرچند گردشگری یکی از حوزه‌هایی است که در سراسر جهان در زمان همه‌گیری کرونا دچار آسیب شد، اما صنعت گردشگری ایران با توجه به مشکلات و چالش‌هایی که از پیش با آن دست‌به‌گریبان بود، به فردی می‌مانست که با داشتن بیماری‌های زمینه‌ای در مقابل خطرات ناشی از کووید ۱۹ بسیار آسیب‌پذیرتر می‌نمود و در ورطه مرگ و زندگی دست‌وپا می‌زد.
به هر حال روزگار سخت کرونا به پایان رسید و سال ۱۴۰۱ قرار بود همان سالی باشد که فعالان این عرصه در آن بخشی از عوارض ناشی از رکودی دوساله را بهبود بخشند، اما در عمل شرایط؛ به‌ویژه در شش ماه دوم این سال به دلیل اعمال محدودیت‌های شدید اینترنتی آن‌طور که انتظار می‌رفت، رقم نخورد.
فعالان صنعت گردشگری ایران همچنان نگران هستند با توجه به عواملی مانند وضعیت نامساعد روابط ایران با کشورهای دیگر، افزایش تورم و نرخ دلار، کاهش قدرت خرید مردم و حذف سفر از سبد مصرفی خانواده‌ها، در سال پیش رو بازار کوچک گردشگری ایران همچنان کوچک‌تر شود.
دو نیم‌سال کاملاً متفاوت
احسان داودی، هم‌بنیان‌گذار و مدیر ارشد فلایتیو / در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰، در شش ماه اول شاهد یک رشد چندبرابری در صنعت گردشگری (سفرهای داخلی و خارجی) بودیم. در شش ماه دوم با توجه به ناآرامی‌ها و افزایش نرخ ارز در کشور، سفرهای داخلی و خارجی هر دو با کاهش همراه بودند.
در فصل پاییز سفرهای داخلی تحت تأثیر مسائل اجتماعی بود و در زمستان هم افزایش نرخ ارز باعث کاهش سفرهای خارجی شد. با این وجود در مجموع نسبت به سال ۱۴۰۰ یک رشد تقریباً دوبرابری را در سفرهای داخلی و خارجی شاهد بودیم، اما همچنان بازار در این حوزه به ۳۰ درصد آنچه در سال ۱۳۹۸ و پیش از بروز همه‌گیری کرونا داشته، نرسیده است.
این اتفاق اما دلایل مختلفی دارد، گذشته از کاهش قدرت خرید مردم که تأثیر بسزایی بر این حوزه داشته، در مقایسه با آن زمان عرضه و تقاضا نیز به هم خورده است. لازمه اینکه مردم بتوانند در سفرهای داخلی از هواپیما استفاده کنند، وجود پروازهای متعدد است، اما با توجه به اینکه در این مدت تعداد زیادی از هواپیماهای ایرلاین‌های مختلف دچار مشکل شده‌اند، میزان عرضه صندلی و پرواز کمتر شده و این امر باعث می‌شود بسیاری از مردم ناخواسته کمتر بتوانند از خدمات صنعت هوایی کشور استفاده کنند.
همچنین در سال‌های قبل از کرونا مردم بیشتر سفرهای خارجی می‌رفتند که احتمالاً تفاوت قیمت دلار در آن زمان و آنچه در سال ۱۴۰۱ شاهدش هستیم، یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش چنین سفرهایی بوده است. در سفرهای داخلی به‌دلیل کمبودی که در زمینه عرضه نسبت به تقاضا وجود دارد، همیشه صندلی‌های ارائه‌شده برای پرواز پر هستند و نمی‌توان بر اساس آن دیدی آماری به دست آورد. اما در سفرهای خارجی کاهش تعداد سفرها با توجه به میزان خرید بلیت توسط مردم قابل مشاهده است.
در زمینه پروازها ما یک آمار کلی در دسترس داریم که می‌توانیم بر اساس آن نظر بدهیم، اما در زمینه رزرو هتل‌ها چنین آماری وجود ندارد. شرایط مجموعه ما در سال ۱۴۰۱ نسبت به شرایط سال قبل بهتر بوده و در این زمینه حدود دو، سه‌برابر رشد داشته‌ایم، اما برای بررسی شرایط کلی صنعت گردشگری نسبت به سال‌های قبل از کرونا، از آنجا که شرایط استارتاپ ما با تغییرات زیادی همراه بوده، نمی‌توانیم با مقایسه به نتایجی برسیم که بتوان آن را به کل صنعت تعمیم داد.
تا جایی که من اطلاع دارم، در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰ الی ۱۵ استارتاپ جدید در زمینه گردشگری شکل گرفته‌اند که البته فعالیت‌شان صرفاً در زمینه فروش بلیت و هتل نیست و وارد حوزه‌هایی مانند برنامه‌ریزی برای سفر و بازار‌های جانبی دیگر که مردم به آن نیاز دارند، شده‌اند. شکل‌گیری این استارتاپ‌ها که در ابتدای مسیر هستند، خبر خوبی برای اکوسیستم استارتاپی گردشگری ایران است؛ در سال گذشته مورد خاصی از تعطیلی استارتاپ‌های این حوزه (حداقل تا جایی که من اطلاع دارم) نداشتیم.
با این همه همچنان یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی اکوسیستم گردشگری ایران در سال ۱۴۰۲ همان مسئله عدم وجود ثبات اقتصادی است که باعث می‌شود مردم به سفر به چشم یک کالای لوکس نگاه کنند و اولویت سفر برای مردم بیش از پیش پایین بیاید؛ این رویکرد در زمینه سفرهای داخلی و خارجی صادق است.
چالش دیگر در این حوزه ناوگان هوایی کشور است که روز‌به‌روز کوچک‌تر می‌شود و هواپیماهای بیشتری زمینگیر می‌شوند. در واقع ما هر سال شاهد این هستیم که تعداد پروازها کمتر می‌شود و این روی ایرلاین‌ها و همچنین کسب‌وکارهایی مانند ما تأثیرگذار است. آمار دقیقی برای تقاضای واقعی پروازها وجود ندارد، اما به‌صورت تخمینی به نظرم تقاضای پرواز در کشور ما حدود پنج الی شش برابر عرضه‌ای است که در بازار صورت می‌گیرد.
عدم ثبات اجتماعی و ناآرامی‌هایی که در کشور اتفاق افتاد، باعث می‌شود گردشگر خارجی به کشور نیاید. البته ما در این بخش فعال نیستیم، ولی بر اساس آماری که از دوستان دارم، می‌دانم کسب‌وکارهایی که در این حوزه فعال هستند، دچار مشکل شده‌اند.
گردشگر چینی و روسی خوب است، اما جای خالی اروپایی‌ها را پر نمی‌کنند!
سهند عقدایی، مدیرعامل و هم‌بنیان‌گذار اسپیلت البرز / صنعت گردشگری را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد؛ ۱.تور ورودی و ۲. تورهای داخلی و تور خروجی. تفاوت این دو بخش بازار مشتریان خارجی و داخلی است. درباره گردشگری ورودی ما دو سال کرونا را پشت سر گذاشته بودیم که از اواسط سال ۱۴۰۰ اعطای ویزا به گردشگران خارجی برای ورود به ایران بعد از توقفی یک سال و نیمه برقرار شد.
البته شروع اعطای ویزا در مهرماه ۱۴۰۰ زمان مناسبی نبود؛ هرچند پاییز برای صنعت گردشگری فصل خوبی است، اما باید توجه داشت که سفر به برنامه‌ریزی قبلی نیاز دارد و به این ترتیب در عمل برای پاییز آن سال اتفاقی نیفتاد. در ادامه نگاه فعالان حوزه تورهای ورودی به سال ۱۴۰۱ بود. در بهار ۱۴۰۱ آمدن گروه‌هایی هرچند اندک به ایران آغاز شد.
در تابستان نیز افرادی که در حوزه کوهستان کار می‌کردند، مشتریانی داشتند، اما از انتهای تابستان و با شروع اعتراضات و ناآرامی‌های اجتماعی، ورود گردشگران خارجی هم متوقف شد.
البته لازم به ذکر است که دلیل نیامدن گردشگران ورودی به ایران به ناآرامی‌ها ربط نداشت. ما در صحبت‌هایی که با کارگزاران‌مان داشتیم، متوجه شدیم همزمان با ناآرامی‌ها، نهادهای امنیتی کشور، تعدادی از گردشگران خارجی را به اتهام جاسوسی بازداشت کرده‌اند. به‌دنبال این قضیه وزارت خارجه اغلب کشورهای اروپایی به اتباع‌شان اعلام کردند که به ایران سفر نکنند.
وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، عده زیادی می‌ترسند و ترجیح می‌دهند به ایران نیایند. حتی افرادی هم که بخواهند به ایران سفر کنند با مشکلات دیگری از جمله بیمه مواجه می‌شوند؛ چون وقتی وزارت خارجه یک کشور اطلاعیه می‌دهد که از سفر به ایران خودداری کنید، شرکت‌هایی که خدمات بیمه سفر ارائه می‌دهند، مقصد ایران را از شمول تعهدات بیمه خود خارج می‌کنند. این مسئله باعث شده ورود گردشگر اروپایی به ایران تقریباً صفر شود.
چند ماه اخیر روی این موضوع کار شده که گردشگران روسی و چینی به ایران بیایند، اما به هر حال با وجود تبلیغاتی که برای این برنامه می‌شود، گردشگران چینی و روسی نمی‌توانند جای گردشگران اروپایی را بگیرند، زیرا قدرت خرید و بزرگی بازار آنها را ندارند.
اما در خصوص بازار گردشگران ایرانی که به سفرهای داخلی یا خارج از کشور می‌روند، در نیمه اول سال ۱۴۰۱ شاهد شروع جریانی از تقاضای مردم برای سفرهای خارجی بودیم. در نیمه دوم سال اما چند ماهی به خاطر ناآرامی‌ها درخواست‌ها فروکش کرد و امکان تبلیغ هم در فضاهای مجازی وجود نداشت؛ پس از آن هم ما با افزایش قیمت دلار مواجه شدیم که به‌دلیل کاهش شدید توان خرید مردم، تأثیر زیادی بر تورهای خروجی گذاشت.
به‌طور کلی گردشگری از سبد خرید بخش زیادی از مردم خارج شده و کموبیش همه بخش‌های آن از جمله سفرهای داخلی با افت همراه بوده‌اند. متأسفانه برای سال ۱۴۰۲ هم شرایطی به‌مراتب بدتر را پیش‌بینی می‌کنیم و هیچ چشم‌اندازی برای بهبود وضعیت صنعت گردشگری وجود ندارد.
در زمینه سفرهای داخلی اما از حدود ۱۵ سال پیش در ایران الگوی سفر شروع به تغییر کرده و گردشگران به‌تدریج به مقاصد سفر متنوع‌تری گرایش پیدا کرده‌اند. زمانی سفرهای داخلی مختص کیش و مشهد و شمال کشور بود، اما کم‌کم شهرهای دیگری نیز به‌عنوان مقصد گردشگری مطرح شدند و در یک دهه اخیر گرایش رفتن به مناطق محلی، ماندن در اقامتگاه‌های بوم‌گردی و… در حال افزایش است. برای مثال در همین ایام نوروز جنوب ایران از جمله جزایر قشم، هرمز، سواحل چابهار، مکران و بوشهر مورد توجه مردم قرار گرفت.
به‌دنبال این تغییرات در زمینه سفرها، یکسری اقامتگاه بوم‌گردی، هتل و… به وجود آمده و جوامع محلی این مناطق هم به‌تدریج یاد گرفته‌اند به گردشگران خدمات ارائه بدهند. این گرایش مثبت میان مردم بدون آنکه دولت در این زمینه کاری کرده باشد، به وجود آمده و باعث ایجاد کسب‌وکارهای جدیدی در حوزه صنعت گردشگری شده است.
در ایران چند مانع بزرگ و اصلی برای حضور سرمایه‌گذار در حوزه گردشگری وجود دارد که به خاطر این موانع ما در این زمینه از برخی از ضعیف‌ترین کشورهای جهان نیز عقب مانده‌ایم. از عمده‌ترین دلایل ضعف سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری ایران ضعف در جذب گردشگر ورودی است.
سرمایه‌گذار وقتی می‌خواهد وارد این صنعت شود، نگاهش به گردشگر ورودی است. آن میزان هزینه‌ای که یک گردشگر ورودی در سفرش پرداخت می‌کند، بسیار بیشتر از یک گردشگر داخلی است. این یک فرهنگ است که در تمام جهان وجود دارد؛ بنابراین اگر جریان گردشگر ورودی به‌صورت دائمی در کشور برقرار نباشد، سرمایه‌گذار به برگشت سرمایه خود شک می‌کند.
یکی از مواردی که باعث کاهش ورود گردشگران خارجی می‌شود، وجود محدودیت‌های اجتماعی در ایران است. برای مثال ما سواحل بسیار وسیعی در جنوب و شمال ایران داریم، اما به‌دلیل محدودیت‌های اجتماعی این سواحل برای گردشگران قابل استفاده نیست. حتی وقتی یک گردشگر فرهنگی به ایران بیاید، باز هم به بخش تفریحی نیاز دارد.
به‌دلیل این محدودیت‌ها عده زیادی از گردشگران فیلتر می‌شوند و ترجیح می‌دهند به ایران سفر نکنند. این مسائل باعث می‌شود گردشگر زیادی به ایران نیاید و سرمایه‌گذاری‌های کمی هم که انجام می‌گیرد، بر اساس گردشگران داخلی باشد.
گام اول این است که دولت باید به صنعت گردشگری باور داشته باشد
محسن قادری، مدیرعامل ژیوار / بخش مهمی از درآمد آژانس‌ها مرتبط با گردشگر ورودی است. در سال گذشته هیچ اتفاق جدیدی در این زمینه نیفتاد و در حال حاضر نیز تقریباً هیچ گردشگر خارجی‌ای به ایران نمی‌آید. شرکت‌هایی که در این زمینه کار می‌کنند، به‌شدت سفره‌شان خالی است و هتل‌ها و راهنماهای سفر نیز این روزها شرایط خوبی ندارند. در سال‌های گذشته در زمینه گردشگری درمان شرایط بهتری داشتیم و برای مثال از کشور عراق افراد زیادی برای دریافت خدمات درمانی به ایران می‌آمدند که تعداد این تورها هم با توجه به مسائل و مشکلاتی که به وجود آمد، بسیار کم شده است.
اقدامات یکی، دو ماه اخیر در زمینه جذب گردشگران روسی و چینی می‌تواند برای سال آینده سودمند باشد. گردشگران روسی اگر بخواهند به اروپا سفر کنند، با توجه به موقعیتی که به خاطر جنگ با اوکراین دچار آن شده‌اند، در اخذ ویزای شنگن دچار معطلی و مشکل می‌شوند. به همین دلیل تنها گزینه‌هایی که برای سفرهای خارجی پیش رو دارند ترکیه، چین و ایران است. ایران از سویی برای گردشگران خارجی به خاطر کاهش ارزش ریال، مقصد بسیار ارزانی است.
البته ناگفته نماند که گردشگران آسیایی اغلب خیلی اقتصادی و کم‌هزینه‌تر از گردشگران اروپایی سفر می‌کنند که این به نفع فعالان صنعت گردشگری ایران نیست. برای مثال اگر یک تور سفر به ایران برای گردشگر اروپایی سه هزار یورو باشد، همان تور برای چینی‌ها باید حدود ۸۰۰ الی ۱۲۰۰ یورو قیمت‌گذاری شود.
در نمایشگاه‌های بزرگ گردشگری هم که سال گذشته در جهان برگزار شد، فعالان صنعت گردشگری کشورمان اغلب به‌عنوان بازدیدکننده حضور یافتند و اگر غرفه‌ای داشتند، غرفه کوچکی بود. در مجموع شرکت‌های ایرانی در این نمایشگاه‌ها خوب ظاهر نشدند، زیرا صاحبان کسب‌وکار می‌دانند با توجه به شرایطی که شاهد آن هستیم، گردشگران اروپایی سال آینده هم استقبالی از سفر به ایران نخواهند کرد.
تورهای خروجی هم با توجه به افزایش قیمت ارز با کاهش تقاضای مردم مواجه بودند. در حوزه تورهای سفر به اروپا آمار کل خروجی کشور در دو هفته تعطیلات نوروز به هفت الی هشت هزار نفر می‌رسد که در مقایسه با سال‌های قبل رقم بالایی نیست، اما باز هم قابل توجه است.
افرادی که در شرایط گرانی ارز به اروپا سفر می‌کنند، دو دسته هستند؛ ۱. افرادی که وضعیت مالی خوبی دارند و در هر شرایطی می‌توانند به اروپا سفر کنند، مانند کارخانه‌داران و پزشکان و ۲. افراد طبقه متوسط و رو به پایینی هم داریم که به سفر اروپا می‌روند تا با ثبت آن در گذرنامه برای مهاجرت به کانادا کسب اعتبار کنند. بخش اعظمی از سفر به کشورهای اروپایی در راستای برنامه مهاجرت از ایران شکل می‌گیرد.
شرایط تورهای داخلی اما نسبت به زمان کرونا با رونق همراه بوده است. می‌توان گفت با تضعیف سبد مالی خانواده‌ها، سفرهای داخلی جایگزین سفرهای خارجی شدند؛ برای مثال افرادی که در گذشته به ترکیه می‌رفتند، الان به سفر داخلی می‌روند. تورهای طبیعت‌گردی و تورهای ارزان‌قیمت داخلی هم افزایش تقاضا داشته‌اند. البته سفرهایی که همراه با «کمپینگ» هستند هم زیاد شده که حتی برای اقامت هم هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند.
این‌گونه سفرهای چادری که با حداقل هزینه انجام می‌شوند، سبد گردشگری را عملاً متأثر نمی‌کنند و درآمدی برای صنعت گردشگری و کسب‌وکارهای محلی ندارند. بسیاری از آمارهایی که اعلام می‌شود، مثلاً اینکه در نوروز دو میلیون نفر به مازندران رفتند، از این نوع سفرها هستند؛ شاید از این آمار دو میلیونی تنها ۵۰ هزار نفر گردشگرانی باشند که در هتل‌ها اقامت داشته‌اند.
وضعیت صنعت گردشگری ورودی ما در سال پیش رو به روابط سیاسی کشور بستگی دارد و حیات صنعت گردشگری به‌شدت متأثر از این قضیه است. در مورد گردشگری داخلی هم بعید می‌دانم با توجه به تورم‌های ۴۰، ۵۰درصدی شاهد رونق چندانی باشیم. در حال حاضر هتل‌های ما اوضاع خوبی ندارند. در ایام نوروز ظرفیت اشغال هتل‌های کشور به‌طور میانگین ۳۰ الی ۴۰ در صد بیشتر نبود. در ماه‌های دیگر سال هم شرایط بدتر از این است و بسیاری از هتل‌های کشور این روزها ضررده هستند.
واقعیت این است که چشم‌انداز خوبی برای صنعت گردشگری وجود ندارد؛ بخش خصوصی دارد کار خود را در این زمینه انجام می‌دهد و تا جای ممکن تلاش می‌کند، اما تا زمانی که دولت به این صنعت باور نداشته باشد و حتی آن را خطرناک بداند، شاهد بهبود شرایط نخواهیم بود و چه‌بسا شرایط بدتر از این هم بشود.
خبرهای خوبی برای گردشگری به گوش نمی‌رسد
بابک سهرابی، مدیرعامل جاجیگا / ۱۴۰۱ را می‌توان به نحوی اولین سال پس از کرونا به حساب آورد؛ در شش ماه نخست این سال در بحث رونق دوباره صنعت گردشگری که به‌شدت تحت تأثیر همه‌گیری کرونا بود، تقریباً همان انتظاری که در راستای بهبود وضعیت داشتیم، اتفاق افتاد و میزان رشدی که در مجموعه خود تجربه کردیم نیز نشان‌دهنده همین موضوع بود. اما در شش ماه دوم سال ۱۴۰۱ با مسائل اجتماعی که در کشور رخ داد، این روند به‌طور کامل متوقف شد.
مسائلی که از لحاظ جو اجتماعی داشتیم و همین‌طور مشکلات اقتصادی، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی که همچنان ادامه دارند، حوزه گردشگری را تحت تأثیر قرار دادند و عملاً در پاییز و زمستان سال گذشته ادامه‌دار بودند. تأثیر وضعیت اقتصادی جامعه را به‌ویژه هنگام رزروهای نوروزی که معمولاً در اسفندماه انجام می‌شود، به‌صورت محسوس شاهد بودیم.
ما برای اولین‌بار با این تجربه روبه‌رو شدیم که در اوج تعطیلات نوروز به‌ویژه نیمه دوم آن، اقامتگاه‌های خالی زیادی داشته باشیم. البته همزمان‌شدن ماه رمضان با ایام عید هم یکی از دلایلی بود که باعث شد اوضاع به این شکل باشد. اگر بخواهیم یک جمع‌بندی برای سال ۱۴۰۱ داشته باشیم، در نیمه دوم این سال صنعت گردشگری با توجه به انتظاراتی که وجود داشت، شرایط خوبی را پشت سر نگذاشت.
البته مجموعه ما همچنان در سال ۱۴۰۱ رشد خوبی را تجربه کرد؛ ما توانستیم در این سال نسبت به سال ۱۴۰۰ به لحاظ نفرات دو برابر و از لحاظ حجم گردش مالی سه برابر رشد داشته باشیم. اما بازار نشان می‌داد که اگر این شرایط اقتصادی و اجتماعی بر کشور حاکم نبود، می‌توانستیم امکان رشد بسیار بهتری را تجربه کنیم.
چشم‌انداز صنعت گردشگری در سال ۱۴۰۲ پیچیده است و به نظر می‌رسد که سال خوبی در پیش نخواهیم داشت. مسائل جدیدی در صنعت گردشگری در حال رخ‌دادن است که موجب افزایش ابهامات می‌شود. سیاست‌های دولت در قبال روندهای اجتماعی که اخبارش کموبیش به گوش می‌رسد، صنعت گردشگری را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ پلمب‌کردن مراکز اقامتی، تفریحی و گردشگری از جمله این خبرهاست. سرمایه‌گذار برای ورود به یک بازار چنین مسائلی را می‌سنجد؛ در نتیجه بی‌شک چنین اتفاقاتی در روند فعالیت استارتاپ‌های جدید تأثیر خواهد گذاشت و نقش بازیگران دیگر این اکوسیستم مانند سرمایه‌گذاران را با ابهام همراه خواهد کرد.
بحث مهم دیگر شرایط اقتصادی جامعه است که بسیار مؤثر است. در تعطیلات نوروز دیدیم که مسائل اقتصادی مانند تورم بالا و درآمد پایین خانواده‌ها و به‌نوعی حذف طبقه متوسط چه تأثیر قابل توجهی در این حوزه داشت.
این طبقه متوسط است که به نحوی اهل سفرهایی مرتبط با صنعت گردشگری است. با توجه به هزینه‌های موجود، خانواده‌ها ترجیح می‌دهند هزینه سفر را یا از سبد مصرفی خود کنار بگذارند یا آن را بسیار کوچک و محدود کنند.
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/5diz