اینترنت در ایران سال گذشته روزها سیاهی را سپری کرد. در حالی که کاربران از اواخر بهار سال گذشته با اختلال‌های بی‌پایان همراه بودند و این اختلال‌ها در نهایت در نیمه دوم سال به قطعی و محدودیت‌های بی‌سابقه روی اینترنت به اوج خود رسید، با این حال وزارت ارتباطات در یک سال گذشته نه تنها اعلام کرده وضعیت اینترنت کشور نسبت به دولت گذشته بهتر شده که وزیر ارتباطات اخیرا گفته، از آغاز دولت سیزدهم سرعت اینترنت کشور ۷۵ درصد افزایش داشته است.
از طرف دیگر در حالی که خبرهای قطعی و اختلال پیوسته روی شبکه اینترنت بارها در سال ۱۴۰۱ رسانه‌ای شده، عیسی زارع‌پور ادعا می‌کند که در ۱۴۰۱ قطعی اینترنت از قبل برنامه‌ریزی شده‌ای در کشور رخ نداده است. انگار در برای وزیر ارتباطات همچنان بر همان پاشنه می‌چرخد؛ پاشنه انکار واقعیت.
در ادامه برای صحت سنجی اظهارات وزیر ارتباطات نگاهی به وضعیت شبکه اینترنت ایران در سال ۱۴۰۱ انداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
تابستان پرماجرا
اولین قطعی اینترنت ایران در سال ۱۴۰۱ به ۱۶ اردیبهشت ماه باز می‌گردد. در این روز بسیاری از کاربران خوزستانی در توییتر با هشتگ‌های مختلف خبر از قطعی و اختلال روی اینترنت خود در این استان خبر دادند. این قطعی‌ها هم در شهر‌های اهواز، ایذه، سوسنگرد، حمیدیه و آبادان و تنها روی اپراتورهای موبایل گزارش شد.
در نهایت نیز بعد از پیگیری خبرنگاران احمد وحیدی، وزیر کشور، قطع اینترنت در خوزستان را تکذیب و اعلام کرد که خبرها در این خصوص درست نیست.
به صورت جدی در هفته‌های آخر خرداد ماه خبرهای مختلفی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که حکایت از اختلال در استفاده فیلترشکن‌ها و کاهش کیفیت اینترنت را داشت. اختلال در فیلترشکن‌ها و کندی در استفاده آنها هم در بین اپراتورهای مختلف متفاوت بود. در برخی از اپراتورها اختلال روی فیلترشکن‌ها و سایت‌های رمزنگاری شده بیشتر بود و در برخی از اپراتورها این اختلال ضعیف‌تر دیده می‌شد.
به همین دلیل برخی تحلیلگران اعلام کردند اختلالی که روی شبکه اینترنت در آن روزها شاهد آن بود‌ایم نه اختلال روی شبکه زیرساخت که اختلال به‌وجودآمده از سمت سیستم فیلترینگ و پیاده‌سازی یا به‌روزرسانی سیستم فیلترینگ کشور بود؛ چراکه اختلال اخیر دستکاری روی DNSها و سرویس‌های رمزنگاری‌‌شده (TLS) به حساب می‌آید که فیلترشکن‌ها هم از آن استفاده می‌کنند.
این اختلال‌ها در روزهای بعد به کاهش سرعت دسترسی به واتس‌اپ و اینستاگرام رسید و درنهایت عدم پاسخ‌دهی وزارت ارتباطات باعث شد این خبر دست به دست شود که دولت در تلاش برای فیلتر کردن این دو شبکه است و حتی اظهارات یکی از نمایندگان مجلس مبنی بر ایجاد محدودیت روی اپلیکیشن‌های واتس‌اپ و اینستاگرام این خبر را تقویت کرد، اما در نهایت وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با خبرگزاری خانه ملت این خبرها را شایعه‌ای بیش ندانست.
همچنین درحالی که وزارت ارتباطات هرگونه دستکاری در سیستم فیلترینگ را رد می‌کرد، مدیر روابط عمومی سابق این وزارت‌خانه در گفت‌وگویی عملا با اعلام اینکه آنها اختلالی در اینترنت ایجاد نکرده و تنها جلوی فروش غیرقانونی VPN را گرفته‌اند، تاکید کرد تغییراتی در سیستم فیلترینگ کشور اعمال شده است.
همچنین در همین روزها بود که توییچ به عنوان پرمخاطب‌ترین سرویس استریم بازی دنیا در کشور فیلتر شد. در ادامه در حالی که وزارت ارتباطات اعلام می‌کرد با هرنوع محدودیت در اینترنت مخالف است در اواسط تیر ماه قابلیت حالت جستجوی امن یا SafeSearch برای کاربران ایرانی فعال شد.
سوم مرداد ماه برای تقریبا نزدیک به ۱۰ دقیقا اینترنت ثابت کشور قطع شد و کاربران تنها امکان دسترسی به سایت‌های داخلی را داشتند. بعد از ساعت‌ها بی‌اطلاعی در نهایت اعلام شد قطعی برق در ساختمان شرکت ارتباطات زیرساخت باعث شده تا برای دقایقی اینترنت ثابت از دسترس کاربران داخل کشور خارج شود. در آن زمان وزیر ارتباطات مشکل قدیمی بودن و فرسودگی کابل‌های برق داخلی برج انقلاب را عامل قطعی اینترنت عنوان کرد.
ماجرا به اینجا ختم نشد، دهم مرداد ماه یک بار دیگر اختلال در اینترنت کاربران را در شوک و اعصبانیت فرو برد. به دنبال بالا گرفتن اعتراض‌ها به این اپیدمی قطعی و اختلال در اینترنت شرکت مخابرات در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که دلیل این قطعی و اختلال‌ها، آتش‌سوزی در یکی از حوضچه‌های ارتباطی منطقه ۸ مخابرات تهران بوده است.
مسدودسازی ارسال پیامک ارسال هویت کاربران ایرانی از طرف پلتفرم‌های خارجی که کارشناسان آن را هم در راستای تغییرات در سیستم فیلترینگ کشور عنوان می‌کردند، از دیگر اتفاق‌هایی بود که در اواخر مرداد ماه رخ داد.
در حالی که در سه ماه تابستان اینترنت کشور مدام با اختلال و قطعی روبه‌رو بود، مانند همیشه وزارت ارتباطات هرگونه اختلال و محدودیت در اینترنت را رد می‌کرد. در مقابل این ادعای وزارت ارتباطات اما رئیس جمهوری در اوایل شهریور ماه و در نشست خبری خود وقتی در مقابل این سوال قرار گرفت که چرا کیفیت و سرعت اینترنت کشور کاهش پیدا کرده است، این مشکل را به گردن دولت قبل انداخت و اعلام کرد که مشکلات امروز شبکه اینترنت به دلیل توسعه پیدا نکردن زیرساخت‌های ارتباطی در دولت‌های گذشته بوده است.
اختلال همراه با کمی اینترنت
در روزهایی آخر شهریور ماه در حالی که وزیر ارتباطات در مورد کاهش سرعت اینترنت و اجرایی نشدن تکالیف قانونی شبکه ملی اطلاعات به مجلس فراخوانده شد، سرنوشت اینترنت در کشور برای همیشه دگرگون شد. به دنبال مرگ مهسا امینی، اعتراض‌های خیابانی شروع شد و مانند همیشه اولین چیزی که با محدودیت همراه شد اینترنت بود.
پیش از فیلتر شدن دائمی اینستاگرام و واتس‌اپ، وزیر ارتباطات با آن لبخند همیشگی در حیاط هیئت دولت مقابل خبرنگاران قرار گرفت و در مقابل سوال در مورد کاهش شدید سرعت اینترنت شفاف اعلام کرد که «ممکن است محدودیت‌هایی توسط نهاهای امنیتی به خاطر برخی مسائل امنیتی اعمال شود.»، اما این خبر چند ساعت بعد تکذیب شد و وزارت ارتباطات در اطلاعیه‌ای قطع اینترنت در ساعات و روزهای آینده را تکذیب کرد.
چیزی از این تکذیب نگذشته بود که سرعت اینترنت ثابت و همراه به حداقل رسید و در غروب ۳۰ شهریور ماه اینستاگرام و واتس‌اپ فیلتر شدند. همچنین در ادامه این چرخه فیلترینگ، سرویس‌های دیگر نظیر لینکدین، گوگل‌پلی، اپ‌‌استور، اسکایپ، وایبر و… نیز به کام سانسور کشیده شدند.
در ادامه این محدودیت‌ها هم ۳۱ شهریور ماه دسترسی به سایت‌های داخلی تنها امکان‌پذیر بود و به نوعی اینترنت در کشور ملی شد. این اتفاق در روزهای بعد نیز ادامه داشت و در برخی روزها نیز اینترنت در ساعت مشخصی مانند ۱۶ تا ۱۲ نیمه‌شب تنها ملی می‌شد.
با ادامه دار بودن این محدودیت‌ها دوم مهر ماه وزیر کشور در یک گفت‌وگوی تلویزیونی اعلام کرد: «محدودیت روی سرویس‌های اینترنتی به خاطر اغتشاشات است.»
طولانی شدن اختلال‌ها و محدودیت‌های اینترنتی تاکنون باعث شده انجمن‌ها و صنف‌های مختلفی بیانیه‌هایی صادر و اعلام کنند که توسعه اقتصاد دیجیتال بدون دسترسی به اینترنت ممکن نیست. هرچند که تاکنون به هیچ‌کدام از این بیانیه‌ها و اخطارها دولت واکنشی نشان نداده است.
در مقابل هرروز این محدودیت‌ها پیچیده‌تر ادامه داشته و دولت اعلام کرده در شرایطی برخی محدودیت‌ها مانند فیلتر اینستاگرام و واتس‌اپ را از میان بر میدارد که این شرکت‌ها دفتر رسمی در کشور بزنند و به قول شورای عالی فضای مجازی نماینده مسئولیت‌پذیر پاسخگو هم در کشور داشته باشند، شرط محالی که تاکنون هیچ‌کدام از این سرویس‌دهندگان خارجی به آن واکنشی نشان نداده‌اند.
ادامه دار بودن فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ تاکنون باعث خسارت‌های بی‌پایانی به کسب‌وکارها شده است، خسارت‌هایی که به دنبال خود ورشکستگی، تعطیلی و تعدیل نیروها مختلف کسب‌وکارها را به دنبال داشته است.
در مقابل این خسارت‌ها اما مقامات وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی ادعا می‌کنند که با توسعه پلتفرم‌های داخلی بخشی از خسارت‌ها را جبران کرده‌اند و حتی به گفته آنها (آبان ماه) ۶۰ درصد کسب‌وکارها بعد از فیلتر این دو پلتفرم خارجی به سمت استفاده از پلتفرم‌های داخلی آمده‌اند.
اختلال روی اختلال
در حالی که دیگر مردم به فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی در پاییز سال گذشته به نوعی عادت کرده بودند، اما قطعی‌ها و اختلال‌های بیشتر روی همین اینترنت ناقص نیز افزایش پیدا می‌کرد.
برای نمونه از ۲۶ دی ماه سوییچ IXP مرکز انقلاب دچار اختلال شد و همین عاملی بر ایجاد اختلال گسترده روی ترافیک اینترنت داخلی شد. در نهایت بعد از یک روز شرکت ارتباطات زیرساخت در اطلاعیه‌ای کوتاه اعلام کرد که «به دلیل بروز مشکلات فنی در راستای توسعه شبکه شاهد افت کیفیت سرویس در مرکز تبادل ترافیک تهران هستیم.» این شرکت در اطلاعیه خود اعلام نکرده بود که این مشکلات تا چه زمانی ادامه دارد. در نهایت بعد از چند روز این اختلال‌ها رفع شد.
اما مجدد چند روز بعد از این اتفاق سایت مرکز تبادل ترافیک داده تهران (IXP) واقع در ساختمان انقلاب شرکت ارتباطات زیرساخت نشان داد که ترافیک اینترنت داخل کشور با مشکل مواجه شده، همان زمان برخی کارشناسان در گفت‌وگو با کارنگ اعلام کردند که مشکل قبلی پیش آمده روی سوئیچ IXP مجدد تکرار شده و ارتباطات کشور دچار اختلال شده است.
در گام بعدی از صبح ۵ بهمن کاربران در شبکه‌های اجتماعی اعلام کردند که اینترنت به طور کامل برای دقایقی قطع شده و امکان ارتباط با اینترنت ثابت و همراه برای هیچ کاربری وجود نداشته است. بعدا مشخص شد که اینترنت در این روز برای حدود ۱۰ دقیقه قطع بوده است. چند هفته بعد از این اتفاق هم وزیر ارتباطات نه تنها قطعی ۱۰ دقیقه‌ای اینترنت را رد کرد بلکه گفت اختلال کوچکی به دلیل حملات سایبری روی اینترنت وجود داشته که با تلاش شرکت ارتباطات زیرساخت به سرعت رفع شده است.
این اختلال‌ها تمام نشده بود که دوباره ۶ بهمن اختلال مجدد اینترنت گزارش شد. دلیل اختلال این بار در ترافیک اینترنت داخلی، مدیریت شبکه در ساعت کم‌ترافیک اعلام شد. نکته جالب ادامه دار بودن این اختلال‌ها هم این بود که سایت مرکز تبادل داده تهران که وضعیت ترافیک داخلی را نشان می‌داد و به مرجع‌ای برای رسانه‌ها تبدیل شده بود از دسترس خارج شد و تاکنون دسترسی به این سایت امکان‌پذیر نیست.
در نهایت برای پایان دادن به اختلال روی مرکز تبادل ترافیک تهران شرکت ارتباطات زیرساخت سند الزامات اتصال اپراتورها و شرکت‌ها به IXP را ابلاغ کرد تا به کمک این سند جلوی اختلال روی ترافیک اینترنت داخلی را بگیرد.
اما این پایان اختلال و قطعی اینترنت در سال ۱۴۰۱ نبود، چرا که به بهانه کنکور سراسری نیز برای بیش از چند ساعت اینترنت همراه کل کشور قطع شد.
جدا افتاده از جهان
نزدیک به ۷ ماه از آغاز اختلال‌های و محدودیت‌های اینترنت می‌گذرد و هر روز این اختلال‌ها شکل جدیدی به خود می‌گیرند، با این حال مقامات وزارت ارتباطات همچنان بر وضعیت مطلوب اینترنت در کشور تاکید دارد و حتی در اواخر بهمن ماه مدیر کل نظارت بر سرویس‌های ارتباطی رگولاتوری د گفت‌وگویی اعلام کرده بود که کاهش کیفیت اینترنت برداشت مردم است.
در حالی که در این مدت اینترنت ایران بدترین روزهای خود را پشت سر گذاشته وزارت ارتباطات به جای بهبود شرایط دسترسی مردم به اینترنت با کیفیت، از طرح‌هایی مانند اینترنت طبقاتی برای برنامه‌نویسان و گیمر‌ها پرده‌برداری و اعلام کرده با ایجاد سامانه‌های مخصوص در این زمینه در تلاش است تا مشکل گرو‌ه‌های خاص که به اینترنت پرسرعت‌‌تر نیاز دارند و می‌خواهند تحریم‌های تکنولوژی را دور بزنند کمک کند.
در این وضعیت جای تعجب ندارد که گزارش‌های جهانی خبر از جایگاه نامطلوب ایران در رده‌بندی‌های مرتبط با اینترنت را بدهند.
برای نمونه وب‌سایت سرف‌شارک در گزارشی به بررسی میزان هزینه اینترنت در کشور‌های مختلف جهان پرداخته که طبق آن کاربران ایرانی در کنار داشتن اینترنت بی‌کیفیت، هزینه بالایی هم برای اینترنت پرداخت می‌کنند. پیش از این هم سرف‌شارک در گزارشی ایران را دومین کشور دارای بیشترین محدودیت اینترنت معرفی کرده بود. طبق این گزارش شاخص ارزش اینترنت ایران در ۲۰۲۲، معادل ۰.۰۰۷۱ گزارش شده، که با ۱۰.۳ برابر کمتر از میانگین جهانی، در رتبه ۸۸ جهان جای می‌گیرد.
همچنین جدیدترین گزارش سالانه منتشر شده توسط کلاودفلر (Cloudflare)، مبنی بر معرفی سرویس‌های اینترنتی محبوب جهان در سال ۲۰۲۲ میلادی، نشان می‌دهد که بیش از نیمی از این سرویس‌ها، از دسترس کاربران ایرانی خارج است.
