چندی پیش در همایش مدیریت فناوری و نوآوری، نشست «بررسی سرزندگی اکوسیستم استارتاپی کشور؛ چالش‌ها و روندهای آینده» با حضور مهسا رجب‌زاده، پژوهشگر و مشاور مدیریت نوآوری؛ محمدحسین سجادی نیری، مدیرعامل شرکت تکنوتجارت؛ سید علی موسوی، معاون شرکت داده‌پردازی پارسیان؛ فرزین فردیس، مدیرعامل سرآوا؛ سید سروش قاضی‌نوری، رئيس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور برگزار شد. مدیریت این نشست را مهدی غلاملو، عضو هیئت‌مدیره شرکت سرمایه‌گذاری دانشگاه تهران بر عهده داشت.
بخشی از این نشست به بررسی گزارشی با عنوان «سرزندگی اکوسیستم استارتاپی ایران» اختصاص داشت که توسط مهسا رجب‌زاده برای مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تهیه و منتشر شده است.
سرزندگی اکوسیستم چیست؟
مهسا رجب‌زاده در ابتدای این نشست ارائه‌ای از گزارش «سرزندگی اکوسیستم استارتاپی ایران؛ نگاهی به وضعیت موجود» داشت. او در ابتدای این ارائه مفهوم سرزندگی را توضیح داد و گفت: «یک اکوسیستم استارتاپی همانند سایر انواع اکوسیستم‌ها در ادبیات مدیریت و کسب‌وکار، شامل مجموعه معتنابهی از موجودیت‌های ناهمگون است که با یکدیگر تعامل کرده و تکامل پیدا می‌کنند و به دنبال بقا هستند.»
او در ادامه منظور از «سرزندگی اکوسیستم» را این‌گونه بیان کرد: «سرزندگی اکوسیستم به قابلیت پایداری اکوسیستم و حفظ ساختار و عملکرد آن در طول زمان در مواجهه با اختلالات درونی و بیرونی اشاره می‌کند. به هر میزانی که یک اکوسیستم سرزنده‌تر باشد، بقای آن تضمین شده و عملکرد بهتری از خود نشان می‌دهد.»
به گفته رجب‌زاده، در ایران در طول یک دهه گذشته اکوسیستم استارتاپی به طور نمایی رشد کرده است. تعداد شتاب‌دهنده‌ها، مراکز کارآفرینی و نوآوری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و… نشان از تمرکز کشور بر توسعه کارآفرینی دارد.
او با تأکید بر اینکه زمان گردآوری آمارهای ارائه‌شده در این گزارش مربوط به پایان شهریور ۱۴۰۱ بوده، عنوان کرد: «ما در ایران ۳۸۰ مرکز کارآفرینی و نوآوری، ۸۳ پارک علم و فناوری، ۳۸۲۹ استارتاپ، ۱۷۸ صندوق سرمایه‌گذاری و ۴۰۰ شتاب‌دهنده داریم.»
ابعاد سرزندگی اکوسیستم استارتاپی
رجب‌زاده در ادامه صحبت‌های خود مطرح کرد که در این گزارش برای سنجش سرزندگی اکوسیستم استارتاپی سه بعد را در نظر گرفته‌اند. بعد اول «اتصال» است که ارتباط میان اجزا و موجودیت‌هایی که درون اکوسیستم هستند را در نظر می‌گیرد. بعد دوم «تنوع حوزه‌های کسب‌وکار» در اکوسیستم استارتاپی کشور است. بعد سوم «تراکم جغرافیایی» است که در آن میزان وجود شرکت‌های استارتاپی در هر منطقه جغرافیایی به ازای هر ۱۰۰۰ نفر در نظر گرفته شده است که در اینجا منظور از مناطق جغرافیایی استان‌های کشور است.
او در خصوص سنجش اکوسیستم استارتاپی ایران مطرح کرد که براساس تحلیل شبکه‌های اجتماعی و تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده گرافی به دست آمد که دارای سه لایه است. لایه اول این گراف، لایه همبند نام دارد که دارای بیشترین میزان اتصال است (۲۵ درصد). لایه‌های دوم مجموعه‌ای از خوشه‌های مجزا هستند که بدون اتصال به لایه همبند هستند (۲۴ درصد) و لایه سوم، انبوهی از استارتاپ‌ها، شتاب‌دهنده‌ها و وی‌سی‌هایی هستند که بدون اتصال‌اند (۵۱ درصد).
رجب‌زاده در ادامه مطرح کرد که سطح سرزندگی براساس بعد اتصال در اکوسیستم استارتاپی ایران پایین است.
این پژوهشگر ضمن اشاره به اینکه برای سنجش تنوع در این گزارش از سه شاخص گوناگونی، تمایز و تعادل استفاده شده است، افزود: «براساس شاخص و از میان ۲۴ حوزه کسب‌وکار، ۱۸ حوزه مقداری کمتر از مقدار میانگین داشته و تنها شش حوزه کسب‌وکار مقداری بالاتر از میانگین بوده‌اند؛ بنابراین نرخ تنوع حوزه‌های کسب‌وکار به سمت برخی از این حوزه‌ها متمایل بوده و سایر حوزه‌ها از مقادیر تنوع پایینی برخوردار هستند.»
او در ادامه توضیح داد: «مجموعه داده‌های این گزارش شامل ۳۸۲۴ استارتاپ بوده که از این تعداد ۱۴ درصد در حوزه فناوری فعالیت می‌کنند و ۸۶ درصد استارتاپ‌های خدماتی هستند که این آمار نیز نشان‌دهنده پایین بودن تنوع است.»
برای اندازه‌گیری تراکم جغرافیایی نیز از تعداد شرکت‌های استارتاپی در هر استان استفاده شده است. نتایج سنجش جغرافیایی نشان می‌دهد که ما بیشترین میزان تراکم را در استان تهران داریم و در رده‌های بعدی، سمنان، قزوین و قم قرار دارند.
سطح پایین سرزندگی در اکوسیستم استارتاپی ایران
مهسا رجب‌زاده در پایان ارائه خود عنوان کرد: «با توجه به اینکه سطح اتصال اکوسیستم استارتاپی ایران نزدیک به صفر است و تنوع پایینی در حوزه‌های کسب‌وکار داریم و تراکم جغرافیایی نیز فقط در برخی مناطق مانند تهران بالاست، سطح سرزندگی اکوسیستم استارتاپی ایران پایین است و قابلیت اندکی برای مقابله، تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات داخلی و خارجی را دارد.»
نگذاریم کلمات در اکوسیستم از معنا تهی شوند
فرزین فردیس، مدیرعامل سرآوا یکی دیگر از حاضران در این پنل بود که در ابتدای صحبت‌های خود مطرح کرد: «در سطح فردی هر کدام از ما یک وظیفه مهم در قبال اکوسیستم داریم و آن این است که کمک کنیم کلمات در اکوسیستم از معنا تهی نشوند، چون اگر چنین اتفاقی بیفتد آن زایش و سرزندگی رو به کاهش می‌گذارد. برای مثال زمانی که به آن آقایی که در کانادا بود و وی‌پی‌ان می‌فروخت، اطلاق شد که ایشان برای یک شرکت دانش‌بنیان به آنجا رفته‌اند، کلمه دانش‌بنیان در جامعه به تمسخر گرفته شد. نباید اجازه بدهیم کلمات در اکوسیستم از معنا تهی شوند. در حال حاضر این اتفاق در حال افتادن برای کلمه هوش مصنوعی است.»
او ادامه داد: «در سطح نهادی و بنگاهی مهم‌ترین کاری که باید انجام دهیم این است که مطالبه‌گری کنیم که رانت و فساد ناشی از آن در جامعه کمتر شود. بزرگ‌ترین دشمن این اکوسیستم فضای رانتی و فساد است که باعث می‌شود آدم‌ها کوتاه‌مدت شوند.»
او در این خصوص توضیح داد: «این گزارش حاکم شدن دیدگاه کوتاه‌مدت را به‌عنوان یک آسیب جدی برای اکوسیستم برشمرده بود. ما در جامعه دچار نگاه کوتاه‌مدت شده‌ایم و در اکوسیستم هم این اتفاق افتاده و همه دوست دارند خیلی زود به نتیجه برسند.»
نکته دیگری که فردیس در خصوص گزارش سرزندگی اکوسیستم استارتاپی به آن اشاره کرد، پایین بودن آمار استارتاپ‌ها به لحاظ تمرکز جغرافیایی در استان‌هایی مانند خوزستان و آذربایجان شرقی بود. او تأکید کرد باید بررسی شود که چرا چنین استان‌های بزرگی با چنین ثروتی از این منظر رتبه پایینی دارند و نتوانسته‌اند به اندازه کافی خلق ایده‌ها و تیم‌های جدید داشته باشند و زایش‌های جدید در آنها رخ دهد.
نبود شفافیت در کشور
سید محمدحسین سجادی نیری، مدیرعامل شرکت تکنوتجارت و رئیس هیئت‌مدیره انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر کشور در این نشست گفت: «ما در کشور از موضوع عدم شفافیت رنج می‌بریم، به همین دلیل برخی از داده‌ها در رسانه‌ها منعکس نمی‌شود. کسب‌وکارها به دلایل مختلف مانند ترس از مالیات، تأمین اجتماعی، حسادت رقبا و میل به نبود شفافیت در جامعه، بسیاری از اطلاعات خودشان را منعکس نمی‌کنند. در نتیجه ما مجبور می‌شویم از یک دایره اطلاعات غیرشفاف به برخی نتیجه‌گیری‌ها برسیم. این البته ایراد این گزارش نیست و یک ایراد کلی است.»
به باور سجادی نیری برخی از مسائلی که در این گزارش براساس آمارهای غیرشفاف عنوان شده با واقعیت اکوسیستم همخوانی ندارد.
بازار سرمایه در ایران از حوزه نوآوری دور افتاده است
سید علی موسوی، معاون شرکت داده‌پردازی پارسیان در این نشست گفت: «در گذار بلوغ اکوسیستم فناوری، در برخی مواقع اشتباهاتی صورت گرفته که به دلیل جوانی این اکوسیستم بوده است. ما یک جایی تعریف کرده‌ایم که استارتاپ چیزی است که اسکیل می‌کند، با این رویکرد در حوزه‌هایی مانند نرم‌افزار نمی‌توانیم استارتاپ داشته باشیم. برداشت من این است که اسکیل کردن فارغ از بحث مدل درآمدی می‌تواند تکمیل زنجیره ارزش باشد.»
او ادامه داد: «با این رویکرد که استارتاپ حتماً باید بزرگ شود، استارتاپ‌ها را به این سمت سوق دادیم که همه باید تبدیل به استارتاپ‌های بزرگی شوند. در صورتی که شاید غایت یک مجموعه نوآور هضم شدن در دل مجموعه‌های بزرگ باشد. به همین دلیل بازار سرمایه ما کاملاً از حوزه نوآوری دور افتاده است.»
موسوی همچنین افزود: «همیشه دغدغه من این بوده رقم‌هایی که در حوزه اکوسیستم نوآوری ما سرمایه‌گذاری می‌شود، بسیار کوچک‌تر از بازار سرمایه است، اما چرا بازار سرمایه ما به این سمت نمی‌آید؟ چون یک مترجم میان این دو حوزه وجود ندارد. این خلأ متأسفانه همچنان وجود دارد.»
او تأکید کرد که این خلأ باعث می‌شود تنوع کسب‌وکاری ایجاد نشده و گستره جغرافیایی اکوسیستم بزرگ‌تر نشود.
به گفته موسوی، اگر ما سرزندگی این اکوسیستم را می‌خواهیم باید آن را به جاهای بزرگ‌تر وصل کنیم.
باید تصویر خوبی از اکوسیستم ارائه دهیم
سروش قاضی‌نوری، رئيس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در این نشست عنوان کرد: «یکی از شاخص‌هایی که در این گزارش وجود ندارد و بهتر بود به آن پرداخته می‌شد، جابه‌جایی نیروی انسانی در اکوسیستم است. وضع نیروی انسانی اکوسیستم یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت آن است. اکوسیستم که بین عناصر آن افراد جابه‌جا می‌شوند، سالم است. جابه‌جایی افراد درون سیستم و هم اینکه افرادی از بیرون وارد اکوسیستم شوند خوب است، اما اگر دیدیم که نیروهای انسانی و همچنین سرمایه‌ها در اکوسیستم قفل شده‌اند و افراد در حال رفتن از اکوسیستم هستند این نشانه بیماری اکوسیستم است که نشان می‌دهد اگر مراقب آن نباشیم می‌تواند منجر به آسیب شود.»
قاضی‌نوری در ادامه عنوان کرد که ما باید از اکوسیستم تصویر خوبی ارائه دهیم. در آینده‌پژوهی مفهومی داریم که به آن «تصاویر خودمحقق‌شونده» می‌گویند. شما اگر فردا بگویید قرار است فلان بانک ورشکست شود و آن را میان مردم جا بیندازید، هفته بعد آن بانک ورشکست می‌شود. اگر این تصویر را بسازیم که حال اکوسیستم خراب است و دیگر هم زنده نخواهد شد، هیچ‌کس دیگر در آن سرمایه‌گذاری نخواهد کرد. ما باید تصویر امیدبخشی از اکوسیستم بسازیم و همچنین باید گزارش‌های درست و دقیق از آن ارائه دهیم.
او همچنین اضافه کرد: «ما در مرکز تحقیقات سیاست علمی همیشه سعی می‌کنیم روندها را پیدا و شاخص‌های آن را پایش کنیم. شاخص‌هایی که ما در این گزارش دیدیم نشان می‌دهد که در اکوسیستم یکسری بیماری‌ها وجود دارد و باید به این فکر کنیم که چگونه می‌توان آنها را درمان کرد.»
از طریق لینک زیر می‌توانید متن کامل گزارش سرزندگی اکوسیستم استارتاپی ایران را دانلود کنید.
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/4j9l