در برنامه گفت‌وگوی اقتصادی «رادیوگفت‌وگو» که روز سه‌شنبه ۱۵ اسفند پخش شد، به موضوع «چالش‌ها و روندهای تحول و نوآوری در اقتصاد ایران» پرداخته شد. در این برنامه مازیار نوربخش، رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران؛ رضا قربانی، نایب‌رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران و سعید رسول‌اف، نایب‌رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران حضور داشتند. در این برنامه ضمن تعریف نوآوری و روندهای آن، چالش‌های کسب‌وکارهای نوآور و موانع پیش روی آنها بررسی شد. از نظر رسول‌اف مهم‌ترین چالش نوآوری، مقاومت است. به گفته او در برابر هر فناوری که ظهور می‌کند مقاومت وجود دارد و علت این مقاومت هم ناآگاهی است.
نوآوری؛ خلاقیتی که کاربردی می‌شود
در ابتدا مازیار نوربخش در رابطه با مفهوم نوآوری توضیح داد: «اگر بخواهیم به گذشته برگردیم، نوآوری همیشه در محصول یا خدمتی بود که بنگاه اقتصادی ارائه می‌داد. در سال‌های اخیر خیلی به بحث نوآوری در مدل ارائه این خدمت یا مدل کسب‌وکار اشاره می‌شود. برای مثال با نوآوری در مدل کسب‌وکار تاکسی‌ها، امروز با پدیده جدیدی روبه‌رو هستیم که حجم زیادی از مسافران به‌راحتی به تاکسی دسترسی پیدا کرده‌اند؛ بنابراین نوآوری همیشه ارائه یک محصول یا اختراع جدید نیست، بلکه می‌تواند یک راه‌حل جدید باشد و در بخشی از یک کسب‌وکار جدید اتفاق بیفتد. شاید در هر کدام از این بخش‌ها تغییر و نوآوری ایجاد کنید به تحول کسب‌وکار منجر شود؛ بنابراین ما نباید خودمان را فقط محدود به نوآوری در محصول و خدمات کنیم.»
سعید رسول‌اف نیز نوآوری را مجموعه‌ای از اقدامات دانست که ما برای ارائه یک خدمت یا یک کالا از آن استفاده می‌کنیم. به گفته او در طول تاریخ به تناسب نیازهای بشر و ابزار و امکانات موجود در همان دوره، شاهد این روندها و تحولات بوده‌ایم. او تشریح کرد: «شیوه‌های حمل‌ونقل، از اختراع چرخ تا اتفاقات بعد از آن، هر کدام مسیری را باز کرده‌اند که در پی آن بر اساس تحولی که اتفاق افتاده، تعداد زیادی کسب‌وکار به وجود آمده‌اند و آن نوآوری به مبدأ و مرکز یک حرکت تبدیل شده است. امروزه این مسئله را در حوزه‌های مختلف تکنولوژی مثل فناوری اطلاعات و ارتباطات یا فناوری‌های مرتبط با بخش پزشکی می‌بینیم.»
از نظر رضا قربانی هم نوآوری خلاقیتی است که کاربردی می‌شود و کمک می‌کند زندگی و کسب‌وکار ما تغییر کند. او توضیح داد: «اگر به یک روند تاریخی نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که اختراع چرخ خیلی چیزها را تغییر داد. ولی این روند ادامه پیدا کرده است. در ۳۰۰ یا ۴۰۰ سال اخیر چهار دوره تاریخی قابل مشاهده است. در دوره اول موتور بخار ساخته شده است. در دوره دوم برق اختراع شد. برق همه چیزهایی را که ما می‌شناختیم، متحول کرد. شیوه انجام همه کارها به کمک الکتریسیته تغییر کرد. دوره سوم مصادف با ورود کامپیوترها، اینترنت و گسترش شبکه بود. در دوره چهارمی که در حال حاضر سپری می‌کنیم بحث هوش مصنوعی مطرح است. هوش مصنوعی تمام چیزهایی را که ما می‌شناسیم، به طور کامل تغییر می‌دهد. نوآوری اتفاقی است که در اثر این ابزارها رخ می‌دهد.»
تغییر همیشه با نگرانی همراه است
به باور رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران تحولات امروزی هم مدل و ساختار زندگی و هم دسترسی فرد به موضوعات مختلف را تغییر می‌دهند. به گفته او هوش مصنوعی هنوز خیلی ناشناخته است، ولی وقتی از طریق ابزارهای مختلف در دسترس قرار گرفت، مردم تازه متوجه شدند که این فناوری چه امکانات و فرصت‌هایی در اختیار آنها قرار می‌دهد و در مقابل چه مشکلاتی ایجاد می‌کند. نوربخش بیان کرد: «قطعاً هوش مصنوعی در شغل‌ها تغییر ایجاد خواهد کرد. ولی شغل‌ها و فرصت‌های جدیدی به وجود می‌آورد. اگر ۱۰ سال آینده به امروز برگردیم، متوجه می‌شویم اتفاقاتی افتاده که اصلاً فکرش را هم نمی‌کردیم. مهم این است که ما پدیده را بشناسیم و بر آن مسلط شویم و یاد بگیریم که چگونه در کسب‌وکار و زندگی‌مان از آن استفاده کنیم. هر عقب‌گردی ما را از رشد، پیشرفت و فضای حاکم بر دنیا دور نگه می‌دارد.»
او در مورد چالش‌های هوش مصنوعی توضیح داد: «همیشه تغییر با نگرانی همراه است. این نگرانی نیز نشئت‌گرفته از ناشناخته بودن این حوزه است. برخی از چالش‌ها شناخته شده و برخی دیگر ناشناخته هستند. ما در کشور بخصوص در شرکت‌های آی‌تی با کمبود نیرو مواجه هستیم. هوش مصنوعی فرصتی ایجاد می‌کند که به نوعی کمبود نیرو جبران شود. ولی از طرف دیگر باید فکر کرد که چگونه می‌توان از این فرصت استفاده کرد.»
او افزود: «چالش دیگر در زمینه کسب‌وکار است. شرکت‌هایی که از هوش مصنوعی و ابزارهای آن استفاده می‌کنند می‌توانند سریع‌تر خلأهای بازار را شناسایی کنند و راه‌حل ارائه دهند و در نتیجه سریع‌تر پیشرفت کنند. اگر رقیبان به‌موقع به این موضوع نپردازند قطعاً از این فضا جا می‌مانند؛ بنابراین هوش مصنوعی در کسب‌وکارها هم می‌تواند چالش ایجاد کند. این چالش برای کسانی که با آن مواجه نمی‌شوند، یک تهدید است و برای آن دسته که با آن روبه‌رو می‌شوند یک فرصت است.»
رسول‌اف نیز معتقد است همه بخش‌های زندگی ما متناسب با تغییرات در زمینه‌های مختلف تغییر کرده است و این تحول و نوآوری خودش را تحمیل می‌کند و معمولاً کسانی برنده می‌شوند که زودتر این موضوع را می‌پذیرند. از دیدگاه نایب‌رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران مهم‌ترین چالشی که در رابطه با نوآوری داریم، مقاومت است. او در این مورد توضیح داد: «در همین حوزه فناوری اطلاعات در برابر هر فناوری نوظهوری مقاومت وجود دارد. علت این مقاومت هم ناآگاهی است. البته برخی از ترس به خطر افتادن منافع‌شان مقاومت می‌کنند. ولی در نهایت نوآوری خودش را تحمیل می‌کند. نکته اینجاست که ما بتوانیم تطبیق‌پذیری داشته باشیم. در مرحله اول باید آگاهی‌بخشی کنیم. در مرحله بعد ما به تنظیم مقررات نیاز داریم. به نظر من نقش اتاق به‌عنوان پارلمان بخش خصوصی در این زمینه خیلی پررنگ است؛ چون مجموعه‌ای از فعالان کسب‌وکار در اتاق حضور دارند و می‌توانند در کنار بخش‌های مختلف دولتی و حاکمیتی نقش بازوی مشورتی را ایفا کنند.»
قربانی در مورد تغییرات در حوزه‌های مختلف به‌خصوص حوزه مالی تشریح کرد: «به جز بحث مالی ما باید به حوزه‌های دیگر مانند خرده‌فروشی، سلامت، لجستیک، گردشگری، منابع انسانی، محتوا و تسهیلگری توجه کنیم. به طور خاص در حوزه مالی در سال‌های گذشته استارتاپ‌هایی خلق شدند. ۱۰ سال قبل خیلی قابل قبول نبود که شرکت‌های کوچک کارهای پرداخت، ارائه تسهیلات و مشاوره‌های سرمایه‌گذاری انجام دهند. اما این استارتاپ‌ها آمدند و این کارها را انجام دادند. امروز شرکت‌های بزرگ در حوزه بانک، پرداخت، بورس و بیمه شبیه استارتاپ‌ها شده‌اند. یعنی تصویری که از بانک در ۲۰ سال گذشته داشتیم به طور کلی از بین رفته است و بانک‌ها در حال تلاش هستند بیشتر از گذشته شبیه استارتاپ‌ها شوند. قبلاً برای یک افتتاح حساب باید به شعب بانکی مراجعه می‌کردیم، اما الان بانک‌ها شرایطی فراهم کرده‌اند تا بتوان از طریق یک اپلیکیشن و به صورت غیرحضوری حساب باز کرد. البته این نقطه سخت ماجراست چون تنظیم‌گر خیلی با این تغییرات همراه نیست. به نظر من نهادهای صنفی باید کمک کنند این تغییر به صورت نرم و آهسته اتفاق بیفتد.»
مقرره‌ها و مجوزهای متعدد؛ مانعی در مسیر کسب‌وکارها
نوربخش در مورد نقش و وظیفه کمیسیون و اتاق شرح داد: «در واقع کسب‌وکارها افرادی را انتخاب می‌کنند که اولین کار آنها مطالبه‌گری است. مطالبه‌گری موضوعی است که تمام کسب‌وکارها از ما توقع دارند. کسب‌وکارها هر جایی که ما را می‌بینند در مورد مشکلات‌شان صحبت می‌کنند. ما در این موقعیت قرار گرفته‌ایم تا مشکلات کسب‌وکارها را مطرح و پیگیری کنیم تا به نتیجه برسند. البته ما حتماً باید راه‌حل ارائه دهیم و صرفاً مطرح کردن انتقادات کارساز نیست. ما در این کمیسیون به دنبال این بودیم که اگر حرفی می‌زنیم، راه‌حل هم ارائه دهیم. موضوع بعدی مذاکره با افراد تصمیم‌گیر است. ما باید مسائل را برای افراد تصمیم‌گیرنده شفاف کنیم. بسیاری اوقات عدم شفافیت مسئله به تصمیمات نادرست منجر می‌شود.»
او اضافه کرد: «یکی دیگر از مسائل تغییرات قوانین و مقررات است. قانون که توسط مجلس تصویب می‌شود و تکلیفش مشخص است، ولی مقرره‌ها توسط سازمان‌های متعددی ارائه می‌شوند. گاهی این مقرره‌ها با هم تضاد دارند. برخی نیز بدون در نظر گرفتن همه جوانب ارائه می‌شوند. پس یکی از موضوعاتی که ما در کمیسیون به آن می‌پردازیم، مسئله مقرره‌هاست. موضوع دیگری که در اتاق به آن پرداختیم کیفیت اینترنت و فیلترینگ بود که بر کسب‌وکارها تأثیر زیادی گذاشته است. ما گزارشی ارائه کردیم و گفتیم که نمی‌توان با این کیفیت سرویس و وضعیت دسترسی به منابع سهم اقتصاد دیجیتال را در GDP کشور بالا ببریم.»
رسول‌اف نیز در ادامه گفت که شرایط کسب‌وکارها در سال‌های اخیر به‌رغم همه تلاش‌ها، تسهیل نشد. او مهم‌ترین علت این اتفاق را مجوزها دانست و عنوان کرد: «در کشور ما مراکز متعددی برای تصمیم‌گیری وجود دارند. وقتی در حوزه‌های نوآوری فعالیت می‌کنیم، خلق خدمت یا محصول جدید از طریق ادغام چند سرویس و نیازمندی امکان‌پذیر است؛ بنابراین محصول یا خدمت جدید چندوجهی می‌شود و مراکز متعددی برای این خدمات مجوز صادر می‌کنند. این مسئله شرکت‌ها را با چالش مواجه می‌کند. این مجوزها عمدتاً دست‌وپاگیر هستند. به نظر من مسئله مجوزها مهم‌ترین چالش است. در واقع مجوزها قبل از ارزیابی کسب‌وکار باید اخذ شوند و این یک چالش است. شاید کسب‌وکار بعد از اخذ مجوز متوجه شود مدل کسب‌وکارش مشکل دارد. اما قبل از اینکه فعالیتی را شروع کنیم باید مجوز آن را بگیریم.»
او همچنین به اثرات مخرب تحریم‌ها بر کسب‌وکارها اشاره کرد و گفت: «همه تلاش کردیم و در عرصه‌های مختلف دستاوردهای زیادی هم داشتیم اما نمی‌توان کتمان کرد که تحریم‌ها باعث شدند دسترسی ما به فناوری سخت‌تر و همچنین تعاملات مالی ما محدودتر شود. اما مهم‌تر از موارد مذکور، فرصت انتقال تجربه و فنّاوری برای شرکت‌ها از بین رفت و در پی آن سرمایه‌گذاری کاهش پیدا کرد. مجموعه این عوامل روی شرکت‌ها تأثیر منفی گذاشت.»
او در ادامه ضمن اشاره به اینکه بیمه و مالیات مشکلات متعددی برای کسب‌وکارها به وجود می‌آورند، گفت: «فرض کنیم ما با یکسری بنگاه روبه‌رو هستیم که با وجود تمام این چالش‌ها کار خود را پیش برده‌اند. اما ما یک غول مرحله آخر در کشور داریم؛ غول بیمه و مالیات. من فکر می‌کنم این دو نهاد خواسته یا ناخواسته در حال نابود کردن کسب‌وکارها هستند. تأمین اجتماعی نهادی است که برای پرسنلی که ما بیمه کرده‌ایم، حقوق بازنشستگی در نظر می‌گیرد. اما سازمان تأمین اجتماعی به حسابرسی دفاتر شرکت‌ها و قراردادهای آنها ورود کرده است و می‌گوید طرف قراردادهای شما هم باید بیمه پرداخت کرده باشند. این چالش در کسب‌وکارهای نوآور خیلی جدی می‌شود. برای مثال به تاکسی‌های اینترنتی می‌گویند رابطه تو با راننده‌ات، یک رابطه استخدامی است؛ درصورتی‌که این‌طور نیست. این اقدامات به محدود شدن توان کارفرما منجر می‌شوند و مانع توسعه شرکت‌های کوچک و متوسط هستند.»
به هسته سخت خورده‌ایم
قربانی در ادامه گفت: «من اگر بخواهم سال ۱۴۰۲ را مرور کنم به نظر من در دو یا سه حوزه اتفاق‌های مهمی افتاده است. یکی از این حوزه‌ها لندتک است. تا سه سال گذشته برای گرفتن یک وام ۴۰ یا ۵۰ میلیون‌تومانی یا حتی کمتر، باید به شعب بانک مراجعه می‌کردیم و فرم‌های متعددی را پر می‌کردیم. فرایندها غیرشفاف بودند. اما در چند سال گذشته فرایندها شفاف شده‌اند و از طریق یک اپلیکیشن یا وب‌سایت درخواست خود را ثبت می‌کنیم. حتی مفهوم رتبه اعتباری هم در حال توسعه است. یعنی مانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، مردم ما هم بر مبنای رفتار مالی‌شان، رتبه اعتباری دارند. گرفتن تسهیلات، تسهیل شده است. ولی ما به هسته سخت خورده‌ایم. بانک مرکزی ورود کرده و می‌گوید من این روش را به رسمیت نمی‌شناسم. علاوه بر بانک مرکزی، سازمانی مانند سازمان حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان هم به این قضیه ورود کرده است.»
به باور این نایب‌رئیس کمیسیون نوآوری و بهره‌وری اتاق بازرگانی تهران، مهم‌ترین کارکرد یک تشکل صنفی این است که بتواند در فضای رسانه‌ای تأثیرگذار باشد. وی در این‌باره بیان کرد: «به نظر من در این قسمت ضعیف هستیم و نتوانسته‌ایم حرف کسب‌وکارها را به یک مطالبه عمومی تبدیل کنیم. برای مثال نتوانسته‌ایم مسائلی را که برای لندتک پیش آمده، به درستی منتقل کنیم. واقعیت این است که ما الان باید روی مدل ذهنی‌مان کار کنیم. رسانه و فعالیت رسانه‌ای می‌تواند به این مسئله کمک کند. من فکر می‌کنم ما هنوز از نظر مدل ذهنی با نوآوری همراه نیستیم. درست است که از ابزارها استفاده می‌کنیم و در ظاهر هم تغییراتی اتفاق افتاده است؛ اما باید یک موضوع را قبول کنیم؛ روش کسب‌وکار و کار کردن و زندگی کردن در حال تغییر است. ما نمی‌توانیم با مدل قبلی موضوع را جلو ببریم.»
اقتصاد دیجیتال می‌تواند جبران‌کننده سایر حوزه‌ها باشد
نوربخش در ادامه گفت که اگر این چالش‌ها حل شود با توجه به توانمندی و منابع و فرصت‌هایی که در اقتصاد داریم، جزو قدرتمندترین کشورهای دنیا خواهیم شد. او معتقد است باید به بخش خصوصی اعتماد شود و به آن فرصت داده شود؛ چون در این صورت کشور متحول می‌شود. او گفت: «اگر این چالش‌ها رفع شود ما در اقتصاد دیجیتال رشد چندبرابری خواهیم داشت. طبق آمار وزارت ارتباطات در حال حاضر اقتصاد دیجیتال حدود هفت درصد از GDP کشور را تشکیل می‌دهد. همچنین طبق برنامه هفتم توسعه هدف‌گذاری شده تا پنج سال آینده سهم اقتصاد دیجیتال از GDP کشور به ۱۵ درصد برسد. البته مجلس این رقم را به ۱۰ درصد کاهش داده است. ولی تغییرات این حوزه به قدری سریع است که می‌تواند سهم خیلی زیادی از اقتصاد داشته باشد. با اقتصاد دیجیتال می‌توانیم حوزه‌هایی را که در آنها از دنیا عقب مانده‌ایم، جبران کنیم. این موضوع شرایطی دارد و باید روابط‌مان با کشورهای دیگر اصلاح شود. کشورهای اطراف در سرویس‌های بانکی خیلی عقب‌تر از ایران هستند و ما می‌توانیم این سرویس‌ها را به آنها ارائه دهیم و تحول ایجاد کنیم.»
قربانی در پایان ضمن اشاره به تغییر شرایط در حوزه‌های مختلف تصریح کرد: «قبلاً شرایط در حوزه‌های مختلف به شکلی بود که تنظیم‌گر خیلی ساده‌تر می‌توانست کنترل کند. تعداد شرکت‌ها کم بود و تسلط بر آنها راحت‌تر بود. مهم‌ترین نکته نوآوری این است که ورود بازیگران جدید را تسهیل می‌کند. ما وقتی می‌توانیم از تحول صحبت کنیم که شرایط برای ورود بازیگران جدید تسهیل شده باشد. گاهی برخی از کسب‌وکارهای قدیمی‌تر مانع ورود بازیگران جدید می‌شوند. اگر ما به سمتی حرکت کنیم که شرایط برای ورود بازیگران جدید تسهیل شود، کیفیت خدمات و محصولات و زندگی افزایش پیدا می‌کند.»
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/6jrd
