سیامک میراب‌سمیعی، استادیار و عضو هیئت‌علمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. سمیعی دانش‌آموخته رشته‌های علوم آزمایشگاهی بالینی و زیست‌فناوری پزشکی است. او در بخش دولتی مانند آزمایشگاه‌های مرجع کنترل غذا و دارو و همچنین آزمایشگاه مرجع سلامت معاونت درمان وزارت بهداشت سوابق اجرایی دارد. پیش از پیوستنش به وزارت بهداشت نیز در بخش خصوصی در مراکز آزمایشگاهی فعال در زمینه پژوهش‌های بیولوژی مولکولی و همچنین آزمایشگاه‌های تشخیص مولکولی ژنتیک و عوامل عفونی تجربه محدودی داشت. کمتر از یک سال است که سمیعی کارش را در مرکز آموزشی، تحقیقاتی و درمانی قلب و عروق شهید رجایی، به‌عنوان هیئت‌علمی آغاز کرده و در فضای صنعت و نوآوری با شتاب‌دهنده سیناپس همکاری دارد.
به نظر شما ابعاد مهم سیاست‌گذاری سلامت چه مواردی هستند؟ سیاست‌گذاری سلامت چه موضوعاتی را در بر می‌گیرد؟
سیاست یا سیاست‌گذاری سلامت دربرگیرنده خط‌مشی‌ها، تصمیمات، برنامه‌ها و اقداماتی است که برای دستیابی به اهداف خاص مراقبت‌های سلامت در یک جامعه انجام می‌شوند. برای آشنایی بهتر با حوزه سیاست یا خط‌مشی سلامت شاید شناختن مهم‌ترین مثال‌ها و دسته‌بندی‌ها مفید باشد. این مثال‌ها و دسته‌بندی‌ها عبارت‌اند از: بهداشت یا سلامت جهانی، سلامت عمومی، سلامت روان، خدمات مراقبت‌های بهداشتی، بیمه، مراقبت‌های بهداشتی فردی یا خودمراقبتی، خط‌مشی دارویی و همچنین سیاست‌های مرتبط با سلامت عمومی نظیر سیاست واکسیناسیون، سیاست کنترل دخانیات یا ترویج تغذیه با شیر مادر. سیاست‌گذاری سلامت موضوعات مرتبط با ارائه مراقبت‌های بهداشتی و الگوهای آن را نیز پوشش می‌دهد، به همین دلیل تأمین مالی و تدارکات، تضمین دسترسی به مراقبت‌ها و خدمات سلامت و کیفیت آنها و حقوق برابر در سلامت از موضوعات مهم سیاست‌گذاری سلامت هستند.
به باور سازمان بهداشت جهانی، یک سیاست سلامت شفاف و صریح می‌تواند با تعریف چشم‌انداز برای آینده، تعیین اولویت‌ها و نقش‌های مورد انتظار گروه‌های مختلف، ایجاد اجماع و آگاه‌کردن مردم، همزمان به چندین هدف دست یابد که حکمرانی سلامت یا حکمرانی نظام سلامت یکی از برجسته‌ترین‌های آنهاست.
اهمیت نوآوری در سیاست‌گذاری حوزه سلامت چقدر است؟ کشور ما چقدر به نوآوری در نظام سلامت اهمیت می‌دهد؟ سایر کشورهای دنیا چه اقداماتی را برای نوآوری در نظام سلامت در پیش‌گرفته‌اند؟
توضیحاتی که در مورد مثال‌ها و دسته‌بندی‌ها ارائه دادم، به اهمیت تدوین و اجرای سیاست سلامت اشاره می‌کنند و بعید است کشورها خود را از مزایای چنین تمهید مهمی که برای پشتیبانی از نظام سلامت واجب است، محروم کنند. از توجه و تأکید سازمان بهداشت جهانی به سیاست‌گذاری سلامت می‌توان اهمیت این مسئله را دریافت. اگرچه تدوین سیاست‌های سلامت باید متناسب با شرایط خاص هر کشور باشد، اما چنین موضوعی به کشورهای خاصی محدود نمی‌شود. برخی کشورها در جهت‌دهی به خط‌مشی مراقبت‌های سلامت خود فلسفه حقوق بشر را با سیاست‌های سلامت ادغام می‌کنند.
کشور ما نیز، به‌عنوان سند بالادستی و در اجرای بند یک اصل 110 قانون اساسی، از چهارچوبی تحت عنوان سیاست کلی نظام سلامت برخوردار است. این سند در ابتدای سال 1393 ابلاغ شد و از آن زمان تاکنون مبنای سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های اجرایی قرار گرفته است. وجود چنین سندی و از آن مهم‌تر ساختار و محتوای آن خود علامتی دال بر یادگیری و به‌کارگیری تجربه در تدوین آن است.
اصولاً در این سند، نظیر اسناد مشابه سایر جوامع، عناوینی مثل سیاست‌های مبتنی بر شواهد، اتکا به علوم و مطالعات علمی برای تعیین برنامه‌هایی که نیل به اهداف نظام سلامت را تضمین می‌کند، توسعه کمّی و کیفی نیروی انسانی سلامت، راهنماهای بالینی، بهره‌وری، پوشش بیمه و کاهش پرداخت از جیب مردم، الگوهای ساختاری و عملکردی برای پوشش یکپارچه سلامت جهت دسترسی عادلانه و منطقی به مراقبت‌ها و خدمات باکیفیت سلامت، همزمان با مدیریت بهره‌برداری و کاهش تقاضای القایی و مصرف بی‌رویه خدمات و دارو، تفکیک وظایف تولیت، تأمین مالی و تدارک خدمات در حوزه سلامت از طریق منابع پایدار به چشم می‌خورد. حتی افزایش آگاهی، مسئولیت‌پذیری، توانمندی و مشارکت ساختارمند و فعالانه فرد، خانواده و جامعه در تأمین، حفظ و ارتقای سلامت از سرفصل‌های این سند است.
این سند، به‌جز هنگام تأکید بر لزوم تحول راهبردی پژوهش علوم پزشکی با رویکرد نظام نوآوری و برنامه‌ریزی برای دستیابی به مرجعیت علمی؛ در علوم، فنون و ارائه خدمات پزشکی اشاره مستقیمی به تکیه بر فضای نوآوری یا کسب‌وکارهای نوین ندارد.
اگر واقعیت را بخواهید، با یک نگاه کلی به وضعیت نظام سلامت کشورمان و این سند که حدود 10 سال پیش ابلاغ شده، ممکن است فکر کنیم این سند مشکلات اساسی، ناکامی‌ها و چالش‌های کهنه‌ای را فهرست کرده که از اول قرار نبوده راهبردها و برنامه‌های اجرایی مربوط به آنها تفاوت مهمی با روش‌ها یا راه‌حل‌های سنتی داشته باشند. این در حالی است که اکنون با مرور سرفصل‌ها و بندهای سند، به‌سرعت ظرفیت‌های برجسته و متمایز فضای نوآوری و ترویج راهبردها و راه‌حل‌های نوآورانه به ذهن متولیان یا مجریان نظام سلامت می‌رسد. این تفاوت شاید به‌دلیل اختلاف در میزان توسعه فعلی فضای نوآوری نسبت به 10 سال پیش باشد.
چرا فضای نوآوری سلامت در کشور ما پیشرفت نکرده است؟ آیا مشکل از سمت استارتاپ‌هاست؟ یا نظام سلامت ما فعالیت‌های خارج از خودش را نمی‌پذیرد؟
با توضیحاتی که ارائه دادم، چه در ایران و چه در سایر جوامع، سیاست‌گذاری سلامت، به حکمرانی نظام سلامت یعنی ارجحیت و غلبه قوانین، مقررات و استانداردهای آن و «حکمران» شدن ارکان و اجزای آن منجر می‌شود. در چنین شرایطی ظهور هر ایده، ساختار یا انجام هر فعالیت و اقدام موازی غیرهم‌جهت در خارج از نظام سلامت با چالش مواجه می‌شود و احتمال رویارویی و برخورد مستقیم و حذف آن نیز وجود دارد. به همین دلیل یک ایده نوآورانه، یک استارتاپ و کسب‌وکار نوین زمانی بیشترین شانس برای موفقیت را خواهد داشت که به شریک خارجی نظام سلامت یا بخشی از آن تبدیل شود. هنوز میزان پیشرفت فضای نوآوری و نفوذ به نظام سلامت قابل قبول نیست.
من در تجربیات شخصی‌ام به یاد ندارم که یک ایده نوآورانه مطلقاً غیرمنطقی و بی‌معنی باشد یا محصول تحقیق نباشد. اما بسیاری از آنها، در کمال تعجب، بر مبنای نیازسنجی نبوده‌اند. چنین مثال‌هایی در بین نوآوران جوان‌تر بیشتر دیده می‌شود. برخی ایده‌های نوآورانه چون فقط بر کسب درآمد متمرکز بوده‌اند و منجر به مداخلاتی می‌شده‌اند که بر جابه‌جایی و مهاجرت درآمد از یک بخش یا یک گروه فعال اقتصادی به بخش یا فعال دیگر یا حتی به یک بازیگر جدید مؤثر بوده‌اند، ممکن است با شدیدترین تعارضات و مقاومت‌ها مواجه شده باشند.
برخی ایده‌های نوآورانه هم به‌دلیل تناقض با قوانین و مقرراتی که به نظام سلامت ربطی نداشته یا در صورت تحقق قابلیت نظارت نداشته‌اند، با مشکل مواجه شده‌اند.
شما اکوسیستم سلامت را چگونه می‌بینید؟ آیا یکپارچگی لازم در این اکوسیستم شکل گرفته است؟ نبود یک اکوسیستم یکپارچه چه مشکلاتی برای فضای نوآوری به وجود می‌آورد؟
فضای عمومی کشور و حتی بخش‌های مهم و مؤثری از نظام حکمرانی کشور، شامل نظام سلامت؛ اهمیت فضای نوآوری، تفکر، کار و زندگی نوآورانه را به رسمیت شناخته و آن را با تمام اجزا و ارکانش به‌عنوان یک راه‌حل توانمند برای پیشرفت اقتصادی و توسعه پذیرفته‌اند. آنچه به‌خوبی و به‌شایستگی اتفاق نیفتاده، ادغام و یکپارچگی است. به احتمال زیاد شکل‌گرفتن یک اکوسیستم سلامت نه‌تنها سرعت ادغام را افزایش خواهد داد، بلکه موجب صرفه‌جویی در انرژی و منابع می‌شود. به وجود آمدن اکوسیستم سلامت این شانس را به وجود می‌آورد که در یک فضای تعاملی و همکاری مبتنی بر اعتماد، فرایندها و مقررات بدون ایجاد ریسک فعالانه به نفع نوآوری خلاصه و منعطف شوند و حتی ایده‌های نوآورانه از هجوم و تعرض ناشی از تضاد منافع در امان قرار گیرند. بدیهی است یکی از مهم‌ترین مزایای تحقق اکوسیستم سلامت «اصطکاک سازنده» و ایجاد شرایط برخورد آرای ذی‌نفعان و بازیگران کلیدی، آگاه‌کردن و آگاه‌شدن است.
به نظر شما برای کسب‌وکارهای نوآور در نظام سلامت کشور چه فرصت‌هایی وجود دارد؟
همه‌گیری جهانی کووید 19 بستر ظهور راه‌حل‌های نوآورانه بود که نباید به فراموشی سپرده شود. این مصیبت در دوره‌ای اتفاق افتاد که نظام‌های سلامت و سازمان‌های متولی سلامت، در سطوح ملی و بین‌المللی، دلخوش به موفقیت‌های خود در مهار بیماری‌های مسری و مبارزه با بیماری‌های غیرمسری بودند. هیچ‌کس انتظار همه‌گیری یک بیماری عفونی کشنده به این وسعت را نداشت و همه تصور می‌کردند آمادگی و قابلیت پاسخگویی بشر بیش از اینها باشد. از دست رفتن جان انسان‌ها، متوقف‌ماندن همه امور، خصوصاً اقتصاد و سایر آسیب‌های جبران‌ناپذیر شدید، همه‌گیری کووید 19 را به رخدادی تبدیل کرد که هیچ‌کس نمی‌خواهد نظیرش دوباره تکرار شود.
شاید یکی از ویژگی‌های مهم این دوران فاجعه‌آمیز از چشم فضای نوآوری این بود که متولیان و مجریان سلامت برای مقابله و یافتن پاسخ مناسب به آن مجبور شدند نه‌تنها از نوآوری‌ها و دستاوردهایشان در همه زمینه‌ها مطلع شوند و پیشرفت‌ها را رصد کنند، بلکه به آنها فعالانه دسترسی پیدا کرده و در کوتاه‌ترین مدت بهره‌برداری کنند. در این دوره تحولات فناورانه در تولید دارو و واکسن، تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی و همچنین بهره‌برداری هدفمند و هوشمند از داده‌ها و اطلاعات سلامت، به شکل تأثیرگذار و خیره‌کننده‌ای، انسان و زندگی‌اش را دگرگون کردند.
اکنون به‌دلیل تجربه مشترک جهانی و آشنایی روزافزون متولیان سلامت و سیاست‌مداران با نقش و ظرفیت‌های فضای نوآوری و پاسخ‌های نوآورانه در مرزبانی سلامت و حفاظت از آن و همچنین در پاسخ به نیازهای نظام سلامت، به‌خصوص در بحران، فوریت و بلا، با اعتمادبه‌نفس بیشتری می‌توان از ادغام بیشتر فضای نوآوری و نظام سلامت صحبت کرد. در زمانی زندگی می‌کنیم که بهانه‌های بهتر و مقاومت‌های کمتری برای ایجاد اکوسیستم سلامت؛ حتی با هدف بازنگری در سیاست‌های سلامت (اگر لازم باشد) و اجرای سیاست‌های سلامت و راهبردهای آن با مشارکت ارکان فضای نوآوری وجود دارد.
فرصت‌هایی که به نظر می‌رسد در صدر فهرست قرار می‌گیرند، صرف‌نظر از آنهایی که مستقیماً با دسته‌بندی‌های کلاسیک خط‌مشی سلامت مرتبط هستند، احتمالاً به حیطه‌های متنوعی مربوط می‌شوند که برخی از آنها هم‌اکنون در کشور ما هم در کانون توجه فضای نوآوری و استارتاپ‌ها قرار دارند. مانند تسهیل دسترسی به مراقبت‌ها و خدمات سلامت از طریق الگوها، ساختارها و فرایندهای نوآورانه (از جمله ارائه خدمات آزمایشگاهی)، سکوهای دوراپزشکی و پایش از راه دور، خودمراقبتی، پزشکی شخصی، طول عمر سالم، توریسم پزشکی، استفاده از واقعیت مجازی (مانند کاربردهای درمانی جدید در سلامت روان و آموزش مهارتی گنجینه انسانی)، اپلیکیشن‌های سلامتی، خدمات نقل‌وانتقال پزشکی، مراقبت‌های سلامت در منزل، مدیریت پسماند مؤسسات پزشکی، ارتقای دانش نیروی انسانی و بازآموزی حین خدمت.
لینک کوتاه: https://karangweekly.ir/tkbd
